DÜNYADA ƏHALİ MİQRASİYASI

2. Dünya, MDB və Azərbaycan əhalisinin miqrasiyası

Əhali miqrasiyası (lat.miqratio- köçmə) insanların daimi və ya müvəqqəti

yaşayış yerlərini dəyişməsi ilə bağlı Yer kürəsinin bir məntəqəsindən digərinəgetməsidir.Ümumən, əhali miqrasiyası dedikdə, insanların (miqrantların) bu və ya digərərazi hüdudlarından keçməklə, yaşayış yerlərini birdəfəlik, yaxud müəyyənmüddətə dəyişməsi başa düşülür. Miqrasiya proseslərinin intensivliyi daha çox ikiamildən ? insanların həyat şəraitindəki fərqlərlə bağlı iqtisadi və yeni dövlətlərinyaranması, sərhədlərin dəyişməsi, digər ölkələrdə siyasi-iqtisadi dəyişikliklərləəlaqdər siyasi amillərdən asılıdır.

?Əhali miqrasiyası? termini ilə yanaşı, əhalinin miqrasiya hərəkəti, əhalininyerdəyişməsi, əhalinin mexaniki hərəkəti anlayışları da yayılmışdır. Xaricimiqrasiya dövlət sərhədinin keçilməsi ilə bağlıdır. O, həm də əhalinin beynəlxalqmiqrasiyası adlandırılaraq, qitələrarası və qitədaxili miqrasiyaya bölünür. Əhalininiri ərazi vahidləri (regionları) hüdudlarında və onlar arasında (regional vəregionlararası) miqrasiyası da fərqləndirilir. Əhalinin işləmək və ya təhsil almaqüçün bir yaşayış məntəqəsindən digərinə müntəzəm gediş-gəlişi kəfgirsayağımiqrasiya adlanır. Kəfkirsayağı miqrasiyanın əsas istiqamətləri kənddən şəhərə,kiçik şəhərdən böyük şəhərədir. Aydındır ki, miqrasiyanın bu növü böyükşəhərlərin və aqlomerasiyaların şəhərətrafı zonaları üçün səciyyəvidir.Regional və regionlararası miqrasiya dünyanın bütün regionlarına xasdır. Bu,əməyin xarakterindəki, səviyyəsindəki və həyat tərzindəki fərqlərlə bağlıdır.Həmin fərqlər şəhər və kəndin müqayisəsində daha qabarıq təzahür etdiyindənəhalinin kənd yerlərindən şəhərlərə axını dünya ölkələrinin əksər hissələri, xüsusilə

sənaye təsərrüfatı yoluna təzəcə qədəm qoymuş, habelə torpağa daha güclüantropogen ?təzyiq? göstərildiyi ölkələr üçün səciyyəvidirSon ? XX əsrdə əhalinin miqrasiyası nəticəsində Şimali, Mərkəzi və cənubiAmerikada, Şimali Asiyada, Şimal-Şərqi Avropada, Avstraliyada böyük ərazilərməskulaşmış və mənimsənilmişdir. Onlar, əsasən, yeni torpaqlara könüllü surətdəköçmüş Avropa mənşəli şəxslər tərəfindən məskunlaşdırılmışdır.

Yeni ərazilərəzorla köçürülmüş qara dərililər yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış və bu, etnikproseslərin inkişafına yeni təkan verilmişdir. Bu proses Latın Amerikası üçün dahasəciyyəvidir.Dünyanın bir çox dövlətlərindən İslamın müqəddəs yerləri Məkkə və Mədinəyəhər il 4 milyona yaxın müsəlman zəvvar ziyarətə gedir. Mütəxəssislər miqrasiyayamüxtəlif təriflər verirlər və bir qayda olaraq, hesab edirlər ki, yalnız əhalininyaşayış yerinin dəyişdirilməsi ilə bağlı yerdəyişmələrini miqrasiyaya aid etməkolar. Ona görə də şəhərətrafı əhalinin hər gün yaxınlıqdakı şəhərə gedib-gəlmələri(kəfkirsayağı miqrasiya), yaşayış məntəqəsindən qısa müddətli səfərləri miqrasiyasayıla bilməz.

Miqrasiya müddətinə görə, getmiş şəxsin əvvəlki yaşayış yerinə qayıtmadığıdaimi (dönməz) və əhalinin, nəticə etibarilə, gəldiyi yerdə möhkəmlənməsinəsəbəb olmayan müvəqqəti (təhsil, orduda xidmət, uzunmüddətli müqavilə üzrə iş)miqrasiyalara bölünür. Miqrasya axınlarını istiqamətinə görə, xarici (qitələrarası vədövlətlərarası) və daxili (bölgələrarası, bölgədaxili) miqrasiyalara ayrılır.

Daxili miqrasiyalara aşağıdakılar aiddir:

A) Mövsümi miqrasiyalar. Bu, mövsümi işlər üçün əlavə işçi qüvvəsi cəlbetmək zərurəti ilə bağlı əhalinin müvəqqəti yerdəyişməsi kimi başa düşülür. Ticarətsəfərləri də mövsümi miqrasiya sayıla bilər. İnqilabdan əvvəlki Rusiyada ?kəndlilər qazanc dalınca, müvəqqəti olaraq, mövsümi işlərə gedirdilər(otxodniçestvo).

B) Məcburi köçürülmələr. Bu, daxili miqrasiya növüdür. 1917-ci ilə qədər dəRusiyda məcburi köçürmələr olmuşdur. Lakin bu, sovet dövründə daha barizşəkildə təzahür etmişdir.

C) Yeni torpaqların mənimsənilməsi və boş yerlərin məskunlaşdırılması damiqrasiya prosesləri ilə bağlıdır. Miqrasiya növü kimi, yeni torpaqlarınmənimsənilməsi böyük ərazilərə malik, əhali sıxlığında kəskin təzadlar olanölkələr - Kanada, Rusiya, Qazaxıstan, Avstraliya, Braziliya, Çin üçün səciyyəvidir.

Ç) halinin kənd yerlərindən şəhərlərə yerdəyişməsi. Bu daxili miqrasiya növüzəmanəmizdə elə geniş miqyas almışdır ki, onu ?xalqların XX əsrdə böyük köçü?adlandırmağa başlamışlar. Bu miqrasiya növü bir çox ölkələrdə şəhərlərin əsasböyümə mənbəyinə çevrilir. Bu, iri şəhərlərin böyüməsini ?partlayış? həddinəgətirib çıxarır.

Ən inkişaf etmiş Qərb ölkələrində və Yaponiyada bu proses çoxdan başaçatmışdır. Ötən əsrin 60-80-ci illərində ABŞ-da və Qərbi Avropada əhalinin ?əks?miqrasiyası, qələbəlik tüstülü-hisli şəhərlərdən şəhər ətrafına, hətta qismən kəndyerlərinə qayıdışı üstünlük təşkil edirdi. ?Kənd-şəhər? miqrasiyası Azərbaycanşəhərlərinin böyümə mənbəyidir.

Emiqrasiya (lat. emiqrame - məskunlaşma) dedikdə, insanın uzun müddət,yaxud daimi yaşamaq üçün bir ölkədən çıxıb, başqa ölkəyə getməsi, immiqarasiya(lat. immiqrars ? məskunlaşma) dedikdə isə, uzun müddət, yaxud daimi yaşamaqüçün başqa bir ölkədən gəlməsi başa düşülür. Kütləvi emiqrasiya xırda istehsalçıkəndli və sənətkarların müflisləşdiyi, işsizliyin artdığı Qərbi Avropadabaşlanmışdır. 1815-1919-cu illərdə Avropadan dünyanın müxtəlif yerlərinə 35-40milyon adam mühacirət etmişdir. Mühacirlərin əsas hissəsi böyük ərazilərinmənimsənildiyi və məskunlaşdırıldığı Şimali Amerikada (ABŞ və Kanada) köksalmışdır.Əsirlikdən qayıdanlar repatriant (lat. patria - vətən, re- geri sözlərindən)adlanırlar.

Səbəblərə və hərəkətverici mötivlərə görə, hər şeydən önə, iş axtarmaqla, təhsilalmaqla, ərə getmək, yaxud evlənməklə bağlı sosial-iqtisadi miqrasiyalar ayırdedilir. Siyasi, milli, dini, hərbi, ekoloji səbəblərlə bağlı miqrasiyaların rolu artır ki,bu da qaçqın və məcburi köçkünlərin sayının artmasında təzahür edir.Miqrasiyaların intensivliyi ? miqrasiyaların həcminin sakinlərin sayına (1000,yaxud 10000 nəfərə) nisbəti, miqrasiyanın səmərəliliyi ? miqrasiya saldosununmiqrantların cəminə nisbəti və ya gələnlərin və gedənlərin nisbəti, yaxud gələnlərinsayının 100 nəfər gedənə və s. nisbətidir. Əhali miqrasiyası, insanların dəyişənhəyat şəraitinə uyğunlaşma formalarından biri olaraq, bəşəriyyətin inkişafında çoxböyük rol oynamışdır.

Ən dar mənada miqrasiya əhalinin yaşayış yerini dəyişməsi, köçü ilə bağlı geridönməz məskənlərararsı hərəkətinin məcmusudur. Bu, ayrı-ayrı ölkələrdə,qitələrdə, bütün dünyada məskunlaşmanın ?mənzərə?sini dəyişən prosesdir.Əhali miqrasiyası həm tərk edilən, həm də gəlinən bölgələrdə demoqrafikvəziyyətə böyük təsir göstərir. O, əhalinin yaş strukturunda, doğum və ölümünsəviyyəsində dəyişikliyə səbəb olur. Bundan əlavə, miqrasiyanın intensivliyininartmasına doğumun azalması da təsir göstərə bilər. Bu proses ailə-nikahmünasibətləri ilə sıx qarşılıqlı surətdə bağlıdır. Müharibə milyonlarla dinc əhalininhərbi əməliyyat bölgələrindən axını, qayıdışı və s. ilə bağlı çox böyük yerdəyiş-məsinə gətirib çıxarır. Bu miqrasiyaların bir çoxu müvəqqəti olmuşdur.Milyonlarla insan yerini dəyişir, bəzi ölkələrin əhali strukturu əsaslı surətdədəyişilir. Belə miqrasiya iqtisadi səbəblərdən kənar miqrasiya adlanır.İqtisadi miqrasiya işçi qüvvəsinə tələbatdan asılıdır və müəyyən hüdudlardadaim baş verir. İqtisadi amillər bəzən siyasi səbəblərdən irəli gələn miqrasiyanıgücləndirir. Əlbəttə, ?iqtisadi miqrasiya? termini təkcə miqrasiya edən işçilərə deyil,onların ailə üzvlərinə də şamil edilməlidir.

Sosial sistemin tarazlı vəziyyətdə olmadığı və sistemin hər hansı elementindədəyişikliyin cəmiyyətin gələcək inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərə biləcəyişəraitdə sosial dinamika amillərinin proqnoz qiymətləndirilməsi öncəgörənlikçaları kəsb edir, ilk növbədə, tədqiqatçının intuisiyasına söykənir.Miqrasiya proqnozu xüsusilə mürəkkəbdir. Biz burada bir sıra çətinliklərlərastlaşırıq. Birinci çətinlik ənənəvi informasiya problemidir. Miqrasiyanınöyrənilməisndə, perspektiv qiymətləndirilməsində və müvafiq miqrasiyasiyasətinin hazırlanmasında başlıca amil tam və dəqiq informasiya bazasınınolmasıdır.

Bir çox regionlar gizli emiqrasiya problemi ilə üzləşirlər. Bu, xüsusiləVyetnamdan, Çindən və inkişaf etməkdə olan digər ölkələrdən olan emiqrantlaraaiddir. Bir çox sosial problemlər, o cümlədən kriminal şəraitin, etnik ziddiyyətlərinkəskinləşməsi və s. məhz gizli emiqrasiya ilə bağlıdır.

Miqrasiyanın proqnozlaşdırılması,- xüsusilə daim dəyişən sosial- iqtisadişəraitdə,- son dərəcə çətin məsələdir. Miqrasiyanın birbaşa iqtisadi, siyasi, social amillərdən asılı olması göstərir ki, miqrasiya proqnozunun əsasında həminamillərin mümkün inkişafı ssenarisi durmalıdır. Lakin hazırda bir çox ölkələrdəmiqrasiyanın perspektivini işləyib hazırlamağa imkan verən müəyyən sosialiqtisadiinkişaf ssenarisi mövcud deyil.

Əhali miqrasiyası ən qədim zamanlardan mövcuddur. Hələ bəşəriyyətin ilkçağlarında çox böyük sayda insanları əhatə edən bir neçə geniş miqrasiya dövrləri

olmuşdur. Qəbilələr ta qədim zamanlardan yeni torpaqlar mənimsəmək ehtiyacıüzündən yerlərini dəyişmişlər. Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada xalqlarınköçü tez-tez quldarlıq təsərrüfatı üçün yerli qulların tükənməsi ilə əlaqədaristilaçılıq yürüşləri formasında baş verirdi. Şimali Afrikada, Ərəbistanda, MərkəziAsiyada bu, ilk öncə, otlaqların tükənməsi nəticəsində köçəri maldar qəbilələrinçölləri məcburi tərk etməsi ilə bağlı idi.Köçərilərin Asiyadan Avropaya soxulması XIII əsrin ortalarınadək davametmişdir. Onlardan ən görkəmlisi Batı xanın başçılığı ilə monqol-tatar basqınlarıidi.

Yaxın Şərqə Səlib yürüşləri (1096-1270-ci illər) də külli miqdarda insanlarıhərəkətə gətirmişdi. VII-X əsrlər ərəb yürüşləri Şimali Afrika, Pireney yarımadası,Yaxın və Orta Şərq, Hindistan yarımadası sakinlərini əsarət altına saldı, onlarınistila etdiyi bütün ərazilərdə islam dinini və ərəb əlifbasını yaydı. BBu, sadəcə olaraq,islamın və ərəb yazısının yayılması deyil, məhz köçürülmə idi.Böyük coğrafi kəşflər dövrü (XV əsrin ortaları-XVII əsr) xalqların kütləvi köçüilə müşayiət olunurdu. Avropa və Amerika burada həlledici rola malik idi. Birinci(İspaniya və Portuqaliya, sonra isə İngiltərə, Fransa, Hollandiya) mühümemiqrasiya mənbəyi, ikinci isə köçənlərin əksər hissəsini öz ağuşuna çəkən idi.

Qərbi Avropadan geniş emiqrasiya burada kapitalizmin daha erkən inkişafındanirəli gəlirdi. XIX-əsrdə - XX əsrin birinci yarısında qitələrarası miqrasiyalar nəəvvəllər, nə də sonralar görünməmiş kütləvi xarakter almışdır. Okeanın o tayınaAvropa emiqrasiyası Şimali Amerikanın və Okeaniyanın əhalisi seyrək olanbölgələrinin məskunlaşmasına və inkişafına gətirib çıxardı. Müəyyən edilmişdir ki,İkinci Dünya müharibəsinə qədər Avropadan okeanın o tayına 60 milyona yaxınadam getmişdir. Onların 60%-i klassik immiqrasiya ölkəsi olan ABŞ-a mühacirətetmişdir. İndi bu ölkə, demək olar ki, ancaq onların nəsilləri və emiqrantlar(əsasən, Avropa və Afrikadan) ilə məskunlaşmış, yerli hindu əhalisi isə

amansızcasına məhv edilmiş, yaxud rezervasiyalara sıxışdırılmışdır. Eyni sözləriyerli əhalinin daha çox qaldığı Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və qismənLatın Amerikası ölkələri haqqında da demək olar.

ABŞ-a, Braziliyaya, Karib hövzəsi ölkələrinə Avropadan mühacirətlə yanaşı,yeni koloniyaları ucuz işçi qüvvəsi ilə təmin edən vəhşi qul alveri nəticəsindəokeanın o tayına Afrikadan da böyük miqdarda köçürülənlər olmuşdur. Bu məcburiköçürmələr XVIII əsrdə, hətta XIX əsrin birinci yarısında da baş vermişdir.Əlbəttə, onlar statistik cəhətdən sənədləşdirilməmişdir və onların miqdarınımüəyyənləşdirmək mümkün deyil. XX əsrin 60-cı illərində Amerikada, mulatlarnəzərə alınmamaqla, 33 milyona yaxın Afrika mənşəli əhali var idi.

1940-ci ilədək Argentinaya təqribən 6,6 milyon, Brazilyaya 4,7 milyon adammühacirət etmişdir. 1946-1960-cı illər arasında Avropadan Latın Amerikasına 2milyon nəfər köçmüşdür. Lakin 50-ci illərin ortalarından etibarən köçənlərin sayıazalmağa başlamış, eyni zamanda, geriyə dönmə baş vermişdir. Eyni vaxtda LatınAmerikasından Şimali Amerikaya, başlıcfa olaraq ABŞ-a, miqrasiya artmışdır.Burada əvvəllər də qonşu Meksikadan yüz minlərlə mühacir mövsümi kəndtəsərrüfatı işlərində çalışmışdır.

XIX əsrdə- XX əsrin birinci yarısında Çindən və Hindistandan da xeyli əhaliyerdəyişməsi baş vermişdir, lakin bu yaxşı sənədləşdirilməmişdir. Çinlilər cənub-Şərqi Asiya ölkələrində, hindlilər isə daha çox Hind okeanına yaxın bölgələrdəməskunlaşırdılar. Hindli əhali Sakit okean (Fici) və Karib hövzəsi (Qayana,Trinidad və Tabaqo) ölkələrinə də gedib çıxmışdı.

ABŞ-a, Kanadaya və Avstraliyaya nəzərə çarpacaq immiqrasiya axını davam edir.Lakin Avropadan gələn mühacirlərin payı azalmış, eyni zamanda, LatınAmerikasından, Karib hövzəsi ölkələrindən immiqrasiya artmışdır. Asiyadan,xüsusəndə Filippindən çıxanların payı xeyli dərəcədə çoxalır. Yuxarıda sadalananhallar, habelə avropalı miqrantların bir qisminin qayıtması sayəsində LatınAmerikası (Karib hövzəsi ölkələri daxil olmaqla) xalis immiqrasiya bölgəsindənəhəmiyyətli emiqrasiya bölgəsinə çevrilmişdir (XX əsrin 60-cı illəri ərzində oradan2 milyona yaxın adam mühacirət etmişdir).Əslində, artıq emiqrasiya regionu olmayan Qərbi Avropada daha böyükdəyişikliklər bar vermişdir. Əgər 1946-cı ildən 1957-ci ilədək Avropada mənfimiqrasiya balansı 5,5 milyon nəfər təşkil edirdisə, 60-cı illərdə bu göstərici ancaq0,3 milyon nəfər olmuşdur.

Miqrasiya Asiyanın əhalisi nisbətən az olan bəzi bölgələrinin əhali artımınınbaşlıca amilidir. Belə ki, Honkonq əhalisinin yarıdan çoxu xaricdə doğulmuşdur.Əhalisi 1 milyondan az olan Küveyt sakinlərinin də 2/3 ?si xarici ölkələrdənçıxanlardır.

1948-ci ildə Fələstinərazisinin bir hissəsində İsrail dövləti yaradıldı və Avropa dövlətlərindən, Aralıqdənizi, Yaxın Şərq ölkələrindən yəhudilərin oraya miqrasiyası başladı. Hazırdaİsrailin işğal etdiyi ərazidə 1 milyondan çox, onun hüdudlarından kənarda, əsasən,Yaxın Şərqdə 4 milyondan artıq fələstinli yaşayır. Azad olunmuş müstəmləkəölkələrindən xeyli avropalı, məsələn, Əlcəzairdən və Mərakeşdən milyondan çoxfransız, Anqoladan və Mozambikdən yüz minlərlə portuqaliyalı repatriasiyaolunmuşdur.

Xaricdə yaşayan 30 milyon çinli (onları xyatsyao adlandırırlar) Çin üçün böyükiqtisadi rol oynayır. Onların bir çoxu öz vəsaiti və biliyi ilə ölkəninmodernləşdirilməsinə kömək göstərir. Vətənə qayıtmış mütəxəssislər Çin aliməktəblərinin professor və dosentlərinin 1/3-ni təşkil edir.Əhalinin kütləvi daxili miqrasiyaları, hər şeydən əvvəl, urbanizasiya ? əsasən,kənddən şəhərlərə, mənimsənilən torpaqlara köçmə ilə bağlı idi. Belə miqrasiyalardigər dövlətlər üçün də səciyyəvidir. Bu cür miqrasiyaların miqyası çox böyükolduğundan onu ?XX əsrdə xalqların böyük köçü? adlandırmışlar. Onlar ayrı-ayrıölkələrdə müxtəlif inkişaf mərhələsindədir. Belə miqrasiyalar inkişaf etməkdə olanölkələrdə xüsusilə vüsət almışdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin kənd sakinləriyaxşı güzəran dalınca şəhərlərə axışır ki, bu da böyük şəhərləri ?partlayış? həddinəgətirib çıxarır. Qərbin inkişaf etmiş ölkələrində və Yaponiyada bu proses təqribən80% urbanizasiya səviyyəsində başa çatmışdır.

Mühazirə 12

HALİ SIXLIĞI

PLAN

1. Dünya əhalisinin sıxlığı

Əhali sıxlığı ? ərazinin məskunlaşma dərəcəsi, 1 km2ərazidə daimi yaşayanəhalinin sayıdır.?Əhali sıxlığı? termini ilk dəfə ?torpağın məhsuldarlığı? anlayışı ilə bağlı XIXəsrin birinci yarısı iqtisadçılarının əsərlərində işlədilmişdir.Yüksək və aşağı əhali sıxlığı olan bölgələrin növbələşməsindəki zahirinizamsızlığa baxmayaraq, istər təbii xüsusiyyətlər, istərsə də ərazinin sosialiqtisadiinkişaf səviyyəsi ilə bağlı sərt qanunauyğunluqlar mövcuddur.Xəritələr insanların ərazidə məskunlaşması haqqında təsəvvür verir. Onlarəksetdirmə formalarına görə fərqlənirlər. Xəritəyə baxdıqda Azərbaycanın qeyribərabərməskunlaşdığı görünür. Heç də məskunlaşmanın mənzərəsi sadə deyil.Bəzi yerlərdə şəhər və kəndlər , digər yerlərdə isə meşə massivləri , areallarıyayılmışdır.Yer kürəsi hələ tam məskunlaşmamışdır. Onun qütbləri, il ərzində ən aşağıqiymətli radiasiya balansı (aşağı Günəş şüalanması, il ərzində ən az yağıntı) olanərazilər məskunlaşmamışdır. İnsanın yaşaması üçün rütubət və isti lazımdır.Bundan əlavə, yüksək dağlıq yerlərdə atmosfer təzyiqi aşağı olur, tənəffüsçətinləşir. Artıq planetin məskunlaşmış hissəsinin daxilindəki səhra ərazilərində dəvəziyyət eynidir. Demək lazımdır ki, sadalanan bütün ərazilər həyat üçünəlverişsizdir, insan və heyvanat aləmi ekologiyasına uyğun deyildir. Onlar davamlıantisiklonlar, zəifləşən hava axınlarının üstünlük təşkil etdiyi sahələrdir.Xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, mahiyyətcə, onların hamısı, - buzlu, qumlu,dağlı, daşlı, - fərqi yoxdur, səhradır.

İnsanın və ərazinin qarşılıqlı təsirinin əsas məqamları zonallıq və yüksək sıxlıqlabağlıdır. Onlar insanların planet ərazilərində məskunlaşmasına güclü təsir göstərir.canlı orqanizm olaraq, insan mühitlə termodinamik mübadilə şəraitinəuyğunlaşmışdır. Bu şərait birmənalı şəkildə onun vətəninin ? Şərqi-EkvatorialAfrikanın şəraitinə uyğundur. Asiya, Avstraliya və Afrikada da əhalinin məskunlaşması çox rəngarəngdir.Hind okeanının isti axınları cənubi Asiyada və Şərqi Afrikada əhalinin sıxməskunlaşması üçün əlverişli şərait yaradır. Doğrudur, cənubi Asiya, ümumən,bunlarsız da xeyli sıx məskunlaşmışdır. Axı, hər şey nisbi və çoxamillidir.Sakit okeanın isti Kuro-Sivo cərəyanının Çinin, Yaponiyanın və daha kiçikölkələrin əhalisinin sıxlığına müəyyən təsiri də mövcuddur. Daha cənubda isə istiŞərqi Avstraliya cərəyanı Avstraliyanın və Yeni Zelandiyanın ərazisininməskunlaşmasına müsbət təsir edir.

Kamçatka və Çukotkanı isə soyuq axın yuyur və təbii sərvətlərinə baxmayaraq,onlar zəif məkunlaşmışlar. 500şimal en dairəsi ilə şimal qütbü arasında yerləşən vəkəskin kontinental iqlimə malik olan Mərkəzi, Qərbi, qismən Şərqi Rusiya əraziləriisə nisbətən yaxşı məskunlaşmışdır.Yüksək dağlıq ərazilərin sərt təbii şəraiti (aqroiqlim ehtiyatlarının məhdudluğu,əkinə yararlı torpaqların azlığı, yamacların meylliyinin çox olması və s.) əhalininməskunlaşmasını əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir, onun təsərrüfat fəaliyyətiniməhdudlaşdırır.

Canlı orqanizm kimi, insan da ətraf mühitlə termodinamik mübadilə şəraitinə,ehtimal ki, ulu vətəninin ? Şərqi Ekvatorial Afrikanın ? şəraitinə alışmışdır. İnsanorqanizminin ətraf mühitlə mübadiləni müstəqil tənzimləmə imkanlarında, çoxgüman ki, antropogenez ? insanın təşəkkülü prosesindəki fizioloJi dəyişikliklərnətiCəsində böyük olmayan hansısa təkmilləşmə baş vermişdir. Yuxarıdasadalananlardan savayı, bütün təbiət zonalarında məskunlaşma bu təşəkkülünelementlərindəndir. İqtisadi inkişafın ilk mərhələlərində ərazinin təbii keyfiyyətləriəhalinin yerləşdirilməsi xüsusiyyətini və təsərrüfatın ixtisaslaşdırılmasınımüəyyənləşdirir. Bununla belə, təbiətin insana təsiri, əvvəldə olduğu kimi, hazırdada böyükdür. Təbii fəlakətlər ? vulkan püskürməsi, zəlzələlər, qurunun yavaş-yavaş çökməsi, yaxud qalxması, iqlim dəyişmələri Yerin landşaftını dəyişdirir vəinsanları yeni şəraitə uyğunlaşdıraraq, öz təsərrüfat fəaliyyətini müvafiq surətdədəyişməyə vadar edir. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti də, təbiət kataklizmləri kimi,təkCə lokal deyil, həm də planet səviyyəsində dəyişikliklərə gətirib çıxarır. Təbiilandşaftların şumlanması, meşələrin və bütöv qitələrdə təbii zonaların tükənməsinəgətirib çıxaran qırıb-yandırma əkinçiliyi praktikası, antropogen səhralaşdırma,suvarma nəticəsində torpağın şoranlaşması ? insanın təsərrüfat fəaliyətinindoğurduğu qlobal problemlərin tam olmayan siyahısıdır. Planetimizin özününmövCud olub-olmaması bir çox Cəhətdən həmin problemlərin həllindən asılıdır.

Əhalinin sıxlığı 1km2-də 50 nəfərdən çox olan böyük areallar çox deyil. Avropa(şimal hissəsi istisna olmaqla), Asiyada Hind-Qanq ovalığı, Cənubi Hindistan,Şərqi Çin, Yapon adaları, Yava adası, Afrikada Nil vadisi və Niger çayının aşağıaxarı, ABŞ-ın şimal-şərqi, Braziliya və Argentinada bəzi sahilboyu bölgələr aiddir.

Dünyanın bir çox şəhər bölgələrində əhalinin sıxlığı 1km2 -də bir neçə minnəfərə çatır. Bəşəriyyətin 2/3-dən çoxu qurunun təqribən 8% sahəsindəCəmlənmişdir. Relyef şəraiti, Coğrafi mövqeyin əlverişliyi əhalinin daha çox dəniz və ocean sahili bölgələrdə Cəmlənməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, əhalinin 60%-i Şimalyarımkürəsinin mülayim qurşağında yaşayır. İnsanların yarıdan çoxu ovalıqlard.(dəniz səviyyəsindən 200 metrə qədər hündürlükdə), demək olar ki, 1/3-i isədənizdən təqribən 50 km aralıda olan sahələrdə yaşayır (bu zolaq qurunun 12%-nitəşkil edir).

Amerika və Afrikanın okean sahillərində əhalinin sıxlığı nisbətən yüksəkdir. Buda əlverişli təbii şərait, iqtisadi-Coğrafi mövqe ilə bağlıdır.XVII-XX əsrlərdə yüksək əhali sıxlığı olan arealların meydana gəlməsisənayenin inkişafı ilə bağlı idi. İnsanlar yeni sənaye sahələrinin ? qara metallurgiyavə maşınqayırmanın inkişafını təmin edən təbii ehtiyatların ? daş kömürün, dəmirfilizinin təmərküzləşdiyi bölgələrdə məskunlaşırdılar. Avropada (Rur, Elzas vəLotaringiya, Donbas, Ural), Amerikada (Pitsburq, Pensilvaniya) ?köhnə?adlandırılan sənaye bölgələrində əhalinin qonşu bölgələrə nisbətən yüksək sıxlığıbu günə qədər də müşahidə edilir. Dünya əhalisi son dərəCə qeyri-bərabər məskunlaşmışdır. Bunu dörd basilica səbəblə izah etmək mümkündür:

a) Təbii amillərin təsiri ilə. İnsanların həyatı üçün əlverişli olmayan geniş səhrabölgələri son dərəcə zəif məskunlaşmışlar. Yaşayış və təsərrüfatı inkişaf etdirməküçün bəşəriyyəti əzəldən daha yararlı olan düzənlik bölgələr cəzb etmişdir.

b) Qurunun məskunlaşmasının tarixi xüsusiyyətlərilə. İnsanların Yer üzərindəməskunlaşması bütün tarix boyu baş verdiyindən alimlərin əksəriyyəti hesab edirki, bəşəriyyətin ulu vətəni Afrika və cənub-Qərbi Avrasiyadır. İnsanlar tədricənburadan Yer kürəsinin bütün materiklərinə yayılmışlar.Yer kürəsində 5 əsas yüksək sıxlıq arealı mövcuddur. Onların ən böyüyü Çininşərq əyalətlərini, Koreya və Yaponiyanı əhatə edən Şərqi Asiya arealıdır.

Oykumen ərazisinin 54%-dən çoxunda orta sıxlıq 1km2-də 5 nəfərdən azdır. Bu,əsasən, qütbətrafı adalar və arxipelaqlar, Şimali Amerikanın və Avrasiyanın ŞimalBuzlu Okeanına yaxın dəniz sahilləridir. Bu ərazilərin xeyli hissəsi (KanadaArktika Arxipelaqı adaları, Şimal Torpağı, Frans İosif torpağı, Taymır yarımadasıvə s.), ümumiyyətlə, əhalisizdir, yaxud çox seyrək məskunlaşmışdır.

MÜHAZİRƏ 13

MƏSKUNLAŞMA VƏ MƏSKUNLAŞMIŞ ƏRAZİLƏR. ƏHALİNİN MƏSKUNLAŞMASI.

Plan

1. Məskunlaşma formaları

2. Məskunlaşmada müsair formalar haqqında

3. Şəhər yaşayış məntəqələri.

4. Şəhərlərin tipalogiyası.

?Məskunlaşma? termini çox mürəkkəb anlayış olub, əhalinin tarixənməskunlaşması və yerdəyişməsi, onun hansısa yeni əraziləri tutması prosesini vəbu proses nəticəsində məskunlaşmış yerlər məcmusunu, hətta cəmiyyətin məkancatəşkili formasını da bildirə bilər.Məskunlaşma əhalinin ölkə, yaxud region ərazisində tarixən yayılmaprosesidir.Məskunlaşma sistemi bütövlükdə məskunlaşma formalarını və məskəntiplərini müəyyənləşdirən coğrafi mövqeyi, təsərrüfatı, ərazinin əhalisini yaradır.Məskunlaşma sosial-iqtisadi, coğrafi və demoqrafik amillərlə (istehsalmünasibətlərinin xarakteri, məhsuldar qüvvələrin səviyyəsi və yerləşdirilməsi,iqlim, relyef, yer təkinin eytiyatları, əhalinin təkrar istehsal rejimi və s.) şərtlənir.O, əhalinin təbiətlə sosial-iqtisadi əlaqə imkanlarını müəyyənləşdirən məhsuldarqüvvələrin yerləşdirilməsi prosesinin tərkib hissəsidir.

Əhalinin məskunlaşması - yaşayış məntəqələri şəbəkəsinin yerləşməsi iləəlaqədar əhalinin ərazidə yerbəyer edilməsidir.Yer üzərində insan məskəni olan hər hansı ərazini yaşayış məntəqəsiadlandırmaq mümkündür.Beləliklə, yerləşdirməni həm məskunlaşdırma prosesi, həm onun nəticəsi, həmdə əhali coğrafiyası üçün xüsusi maraq doğuran və onun başlıca tədqiqat obyektiolan bütün yaşayış yerlərinin məcmusu kimi dəyərləndirmək olar.İnsanların əsas məskunlaşma forması bəzi bölgələrdə sıx, digərlərində isə seyrəkşəbəkə yaradan daimi yaşayış məntəqələri ? şəhərlər və kəndlərdir. Məskə Məskənlərinşəhər və kənd yerlərinə ayrılması üçün əsas tarixən ictimai-ərazi əmək bölgüsüolmuşdur. Bu, hər şeydən əvvəl, sənaye və ticarət əməyinin əkinçilik əməyindənayrılmasına gətirib çıxarır ki, bu da iki əsas məskən tipinin ? şəhər və kəndməskənlərinin inkişafını şərtləndirir.Şəhər məskənləri ? bir, yaxud bir neçə müxtəlif xalq təsərrüfatı funksiyalarını ?

1) sənaye; 2) nəqliyyat; 3) təşkilat-təsərrüfat, mədəni, siyasi və inzibati;

4)istirahətin və müalicənin (kurortlar) təşkili funksiyalarını yerinə yetirən yaşayışməntəqələridir.

Kənd məskənlərinə, əsasən, sakinləri ərazicə hissələrə ayrılmışkənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olan kiçik yaşayış məntəqələri aid edilə bilər.Kənd məskənlərinin çoxlu adları mövcuddur. Təkcə Rusiyada kənd, xutor, stanıtsa,vıselki və s. adlar vardır. Digər ölkələrdə özlərinə məxsus spesifik adlar (aul,qışlaq, şenlik və s.) işlədilir.Şəhərin və kəndin sistemli öyrənilməsi ancaq bir meyara əsaslana bilməz, çünkionların hər biri anlayışların ancaq bir cəhətini əks etdirir. Şəhər və kəndməskənlərinin hərtərəfli öyrənilməsi üçün meyarlar sistemi tətbiq olunmalıdır.?Şəhər? və ?kənd? meyarlarının təqribi sxemini nəzərdən keçirək:

1) əhalinin sayı və sabitlik dərəcəsi, əhalinin təbii və mexaniki hərəkətininxarakteri;

2) ictimai istehsalın sahə və peşə strukturunun xarakteri və mürəkkəbliyi,

sənayenin, tikintinin və nəqliyyatın inkişaf dərəcəsi;

3) maddi-məkan mühitinin təşkilinin səviyyəsi, məskənin abadlıq dərəcəsi;

4) xidmət sahəsinin inkişaf səviyyəsi, yəni sosial istehsalın bütün formalarınıntəşkili;

5) məskənin sosial funksiyaları (cəmiyyətin və xalq təsərrüfatının idarəolunmasında onun rolu, ətrafdakı yaşayış məntəqələrinə münasibətdə funksiyaları);

6) əhalinin həyat tərzi;

7) tələbat fərqlərini səciyyələndirən şüurluluq fəaliyyəti (həmin yaşayış

məntəqəsi üçün spesifik norma və dəyərlər);

8) yaşayış məntəqəsinə şəhər, yaxud kənd kimi münasibət.

Perspektivdə şəhər və kənd məskənləri arasında fərqlər azalacaqdır. Lakin onlarhələlik aradan qaldırılmadığından məskənlərin əsas tipologiyasını yeni şəraitə ?kəndin getdikcə urbanizasiyalaşmasına və kənd yerlərində qeyri-kənd təsərrüfatıişlərinin yayılmasına uyğunlaşdırmaqla dəyişmək (sakinlərin ictimai istehsalın əsassahələrinə münasibəti meyarı üzrə) məqsədəuyğun olardı. Məskənlərin hamısınışəhər (şəhər tipli) və qeyri-şəhər məskənlərinə bölmək olar. Həm birincinintərkibində iki ? şəhərlər və şəhər qəsəbələri, həm də digərinin tərkibində iki ?qəsəbələr (qeyri-kənd təsərrüfatı profilli məskənlər) və kəndlər ? dərəcəsi ayırdetmək mümkündür.Hər formasiyanın özünəməxsus tarixi məskunlaşma tipi olmuşdur.

I tipi - ?dispers (dağınıq, pərakəndə) qəbilə məskunlaşması? adlandırmaq olar.Bu, oturaq həyata keçmək meylinin artıq üstünlük təşkil etdiyi və daimiməskənlərin yayıldığı ibtidai icma quruluşu dövrüdür.

II tip ? ?antik polis? (şəhər)üçün dəniz və çay sahillərində yerləşən, - bəzən, hətta 1 milyonadək əhalisi olaniri, - şəhər ? dövlətlər səciyyəvidir. Əhalinin hərəkəti, miqrasiya, əsasən, hərbiyürüşlərlə məhdudlaşmışdır.

III tip ? ?feodal kəndi?dir. Burada kiçik kənd məskənləri üstünlük təşkil edir,şəhərlər böyük deyil. Əhalinin mütəhərrikliyi aşağıdır (hər hansı digər səbəblərlə ?müharibələr, dini təqiblər və s. ilə deyil, iqtisadi səbəblərlə bağlı miqrasiya nəzərdə

tutulur).

IV tip ? ?urbanizasiyalı məskunlaşma? yüksək dərəcədə şəhərləşmiş, bir sıra(xüsusilə şəhər-kənd) cəhətdən qütbləşmiş məskunlaşmadır. Bu tipdə iri şəhərlərin,ən yüksək mərhələdə isə aqlomerasiyaların, meqapolislərin mövcudluğu, əhalininyüksək mütəhərrikliyi nəzərdə tutulur. Məskunlaşmanın dağınıqlığı prosesinəkeçid yüksək mütəhərrikliyin nəticəsidir.Yeni V tip məskunlaşma gələcəkdə əhalinin çox yüksək mütəhərrikliyinin onunərazidə daha bərabər şəkildə bölgüsünə aparan müxtəlif funksional tipliməskənlərdə həyat şəraitinin və sivilizasiya nemətləri bölgüsünün bərabərliyinintəmin ediləcəyi məskunlaşma demək olacaqdır.

1. Ayrıca həyəti ? mülkü olan dispers (dağınıq) kənd məskunlaşması insanları

əbii ehtiyatlara (əkinçilik üçün baza olan torpaq fondu, təbii bitki örtüyü, ovçuluqyerləri və s.) daha da yaxınlaşdırır.

2. Dağınıq-qrup kənd məskunlaşması. Burada insanlar artıq ayrı-ayrı mülklərdəyerləşməyib, bir qrupda toplanmışlar; bu qruplar, adətən, istifadə etdikləri ərazidəaz və ya çox dərəcədə bərabər halda səpələnmişlər və hər biri, sanki müəyyən təbiiehtiyatlar (şum yerləri, heyvandarlıq üçün otlaqlar və s.) sahəsində lokallaşırlar.

3. Şəhər qrup məskunlaşması ticarətin və sənətkarlığın əkinçilikdən vəmaldarlıqdan ayrılması ilə təşəkkül tapmağa başlamışdır. İlk şəhərlər hələ çox uzaqkeçmişlərdə yaransalar və o vaxtdan xeyli dəyişikliklərə uğrasalar da, buayrılmanın əsası ? ərazi əmək bölgüsü indiyədək əhəmiyyətini saxlamaqdadır. ?Şəhər? anlayışı tərifinin spesifikası, əlbəttə, problemə hansı mövqedənyanaşmaqdan asılıdır. Ən ümumi şəkildə şəhər əhalisinin mütləq əksəriyyəti kəndtəsərrüfatında deyil, sənaye, ticarət, xidmət, elm və mədəniyyət sahələrində çalışaniri yaşayış məntəqəsidir.

Məskunlaşma dedikdə, adətən, əhalinin ərazidə yerləşməsi və yenidənyerləşməsi və onun nəticəsi ? məskənlər şəbəkəsi başa düşülür. Əhalininməskunlaşmasına onun yerləşməsi, yaşayış yerlərinin qarşılıqlı funksional əraziəlaqələri və əhali miqrasiyaları daxildir. Ümumiləşdirilmiş şəkildə demək olar ki,əhalinin məskunlaşması onun ərazicə təşkilidir. Onun tərkibinə həm əhalininyerləşməsi, həm də ona immanent şəkildə xas olan bütün əlaqələr sistemi daxildir.Əhalinin ölkə ərazisində məskunlaşması prosesinin inkişafını sosial-iqtisadiamillərdən əlavə, daha iki amillər qrupu, - təbii və demoqrafik, - müəyyən edir.Təbii amillər ? relyef, iqlim, yer, torpaq və digər təbii ehtiyatlardır. Məhsuldarqüvvələrin inkişafı nə qədər yüksəkdirsə, təbii amillərin birbaşa təsiri də bir oqədər azdır. Demoqrafik amillər qrupuna, hər şeydən əvvəl, miqrasiya proseslərindəregional fərqlər, habelə əhalinin təbii təkrar istehsalı proseslərininintensivliyindəki fərqlər aiddir.

Tarixi demoqrafiyaya və tarixi coğrafiyaya dair tədqiqatlar göstərir ki, eramızınəvvəlində bəşəriyyətin təqribən ¾-ü, XVI əsrdə 80%-ə qədəri, 1970-ci ildə 75%-i,XX əsrin sonunda təqribən 70%-i hazırda ən sıx məskunlaşmış Şərqi, cənub-Şərqi,cənubi, cənub-Qərbi Asiya, Qərbi və Mərkəzi Avropada yaşayırdı. Bu məlumatlarbütün Yer kürəsi miqyasında uzun vaxt kəsimində əhalinin ?qatılaşması?nın xeylidavamlı qaldığını göstərir. Əhalinin regional, xüsusən lokal səviyyədə əraziyerdəyişməsinə gəldikdə isə burada əhali sayının daim dəyişməsi müşahidə edilir.Bunun iki səbəbi vardır: əvvəla, dünya regionlarında təbii əhali artımının qeyribərabərsürəti, ikincisi, miqrasiya nəticəsində əhalinin yerdəyişməsi.

Şəhər ? mürəkkəb sosial-iqtisadi hadisədir. O, iCtimai istehsalıntəmərküzləşdiyi, müxtəlif maddi nemətlərin, eyni zamanda, həm yaradıcısı, həm dəistehlakçısı olan xeyli sayda insan kütləsinin cəmləşdiyi yaşayış məntəqəsidir.Sənətkarlığın, ticarətin zəif inkişaf etməsi, siyasi pərakəndəlik nəticəsində ortaəsrlərdə şəhərlər, demək olar ki, yaranmamış, onlar ancaq feodalizm dövründə, XXIəsrlərdən sənətkarlığın və ticarətin inkişafı ilə yenidən böyüməyə başlamışlar.Bu inkişaf XIV-XV əsrlərdə yüksək səviyyəyə çatmışdı. Həmin dövrdə bəzişəhərlərin (Venesiya, Antverpen) 200 min əhalisi var idi. Şəhərlər sənaye, IIsivilizasiya inqilabından sonra sürətlə inkişaf etməyə başlamış, hazırkı elmi-texnikitərəqqi dövründə isə ən coşqun inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. III sivilizasiyainqilabı dövründə ?urbanizasiya fenomeni? təzahür edir.

Yer kürəsinin əhalisi artıq 6396 mln. nəfərdir (2004) ki, onun da yarıdan çoxuşəhərlərdə yaşayır.Hesablamalara görə, 1800-cü ildə dünyada şəhər əhalisi təqribən 27 milyonnəfər idi ki, bu da dünya əhalisinin cəmi 3%-ni təşkil edirdi. Bu rəqəm 1850-ci ildə75 milyon (6%), 1900-cü ildə 218 milyon nəfər (13,6%) olmuşdur. XX əsrdə,xüsusilə onun ikinci yarısında şəhər əhalisi sürətlə artmağa başlayaraq, 1950-ci ildə738 milyon nəfərə (29,3%), 2000-ci ildə 2926 milyon nəfərə (47,5%) çatmışdır.XXI əsrin birinci çərəyində şəhər əhalisinin daha da artaraq, 2025-ci ildə 5056milyon nəfərə (61,1%) çatacağı proqnozlaşdırılır. Dünyada 100 min nəfərdən çoxsakini olan 2,5 minə yaxın, onların arasında da 400-ə qədər ?milyonçu? şəhər, ocümlədən meqaşəhər (BMT-nin qəbul etdiyi terminologiyaya görə, hərəsininəhalisi 8 milyon nəfərdən artıq olan aqlomerasiyalar da onlara daxildir) vardır.1950-ci ildə onların sayı 2, 2000-ci ildə 24 idisə, 2015-ci ildə isə onların sayının 33olacağı gözlənilir. Ehtimal olunur ki, 2015-ci ildə 30 iri aqlomerasiyadan inkişafetmiş ölkələrdə ancaq beşi (Tokio, Nyu-York, Los-Anceles, Osaka, Paris)qalacaqdır. London, Moskva bu qrupu tərk edəəkdir. 25 aqlomerasiya inkişafetməkdə olan ölkələrdə yerləşəcəkdir.Bombey (27,4 milyon nəfər), Laqos (24,4 milyon), Şanxay (23,4 milyon),Cakarta (21,2 milyon), San-Paulu (20,8 milyon), Kəraçi (20,6 milyon), Pekin (19,4milyon), Dəkkə (19,0 milyon), Mexiko (18,8 milyon) üçün fenomenal artımproqnozlaşdırılır. Bu siyahıda Nyu-York ancaq 11-ci olacaqdır. Ola bilsin ki, buproqnozların bəziləri özünü doğrultmasın, belə ki, bir müddət bundan əvvəlMexiko əhalisinin 30 milyona çatacağı proqnozlaşdırılırdısa da, bu özünüdoğrultmadı.

Şəhərin coğrafi mövqeyi şəhərin tipinə də böyük təsir göstərir, ərazi əməkbölgüsündə onun yerini müəyyənləşdirir və beləliklə, şəhərin istehsalixtisaslaşmasına təsir edir. Şəhərlərin iqtisadi inkişafındakı bu qanunauyğunluqölkənin hər bir regionunda, sonuncunun iqtisadi ixtisaslaşmasından asılı olaraq,müəyyən şəhər tipinin inkişafında əksini tapır.Şəhərin iqtisadi-coğrafi mövqeyinin təhlilində mikromövqe ? yaxın ətrafamünasibətdə mövqe, mezomövqe ? bütün ölkəyə, yaxud onun iri hissələrinəmünasibətdə mövqe ayırd edilir. Bu coğrafi mövqe tərəfləri şəhərin inkişafındamüxtəlif rol oynayırlar. Şəhərin əlverişli mikromövqeyindən (relyefin münasibliyi,yaxınlıqda böyük çayın olması, əlverişli nəqliyyat mövqeyi) əlverişsiz mezomövqeucbatından heç də həmişə istifadə etmək mümkün olmur.

Tipologiya ? mürəkkəb obyektləri onların başlıca xassələrinin aşkara çıxarılmasıəsasında dərketmə metodudur. Şəhərlərin tipologiyası məlum şəhərin başqalarıarasında yerini müəyyənləşdirmək üçün lazımdır. Bu, onların hər birində ümumiinkişaf qanunauyğunluqlarının yaratdığı ən əhəmiyyətli cəhətləri tapmağa köməkedir. Şəhərin tipi onun ən yığcam şəkildə qısa xarakteristikası, bir növ, düsturudür.Tipologiyanın başlanğıcı olan təsnifat ? şəhərlərin hansısa bir əlamət dərəcəsinə,iqtisadi-coğrafi mövqeyinə, yaranma tarixinə görə bölgüsüdür. Tipologiya isəəlamətlərin uzlaşması əsasında şəhərlərin tiplərə bölünməsidir. Onu tipə görətəsnifat, yəni təsnifatın yüksək pilləsi adlandırmaq olar.

Coğrafiyada şəhər məskənlərinin aşağıdakı təsnifat istiqamətlərindən istifadəedilir: 1) böyüklüyünə görə (əhalinin sayı); 2) funksiyalarına görə; 3) ərazi əməkbölgüsündəki iştirak dərəcəsinə görə; 4) mənşəyinə görə (genetik təsnifat); 5)iqtisadi-coğrafi mövqeyinə görə. Şəhər və şə

Date: 2016-06-13; view: 409