Home Random Page


CATEGORIES:

BiologyChemistryConstructionCultureEcologyEconomyElectronicsFinanceGeographyHistoryInformaticsLawMathematicsMechanicsMedicineOtherPedagogyPhilosophyPhysicsPolicyPsychologySociologySportTourism






Językoznawstwo kognitywne

Nazwa językoznawstwo kognitywne pochodzi od łac. rzeczownika cognitio „poznanie“. Właśnie to, w jaki sposób ludzie poznają świat, a efekty tego poznania utrwalają w języku, jest głównym przedmiotem zainteresowaniem kognitywistów. Inaczej mówiąc: pragną oni na podstawie danych językowych odtworzyć obraz świata istniejący w umysłach ludzkich, a zarazem ukazać, jak ludzie ten obraz konstruują. Przedstawiciele tego kierunku to m.in. George Lakoff i Mark Johnson – autorzy książki Metafory w naszym życiu (Metaphors we liwe by – wydana w 1980, przetłumaczona na język polski w 1988), a także – R. Langacker i R. Jackendoff (każdy z nich prezentuje zresztą nieco inne spojrzenie na kognitywizm). W ukształtowaniu tego nurtu istotną rolę odegrały: a) ugruntowanie przez semantykę generatywną tezy, że w procesie komunikacji siłę generatywną ma komponent semantyczny, względem którego komponenty syntaktyczny i fonologiczny pełnią funkcję interpretacyjną, a w konsekwencji niepowodzenia prób formalizacji tak rozumianego generowania wypowiedzi wystąpienie dość powszechnego wśród językoznawców sceptycyzmu co do możliwości stworzenia zadowalającego modelu generatywnego języka; b) przedstawienie przez amer. psycholog E. Roach teorii prototypów, zgodnie z którą znaczenia są kategoryzowane w wiadomości mówiących na podstawie cech typowych egzemplarzy danej klasy, a potem ogarniają również egzemplarzy nie mające wszystkich właściwości charakterystycznych; c) upowszechnienie wśród lingwistów triadycznej koncepcji znaku Ch. S. Peirce’a i nieskończonego procesu semiozy tegoż autora, lepiej wyjaśniających procesy symbolizacji, metafory i metonomii niż dwustronna teoria znaku[17].

Podstawowe zadanie językoznawstwa to dla kognitywistów opis m e t a f o r y k i języka naturalnego, która wpływa na sposób widzenia świata przez użytkowników tego języka. Zdaniem kognitywistów dotychczasowe językoznawstwo w niewystarczającym stopniu zajmowało się metaforyką zawartą w języku codziennym. Człowiek bowiem nie tylko używa wyrażeń metaforycznych, ale też metafory przyczyniają się do postrzegania i konceptualizacji świata przez człowieka. Pewne zbitki słowne, za pomocą których opisuje się jakiś fragment rzeczywistości, są przenoszone do opisu innych fragmentów. W opisie walki używa się połączeń typu: pokonać kogoś, położyć kogoś na łopatki, zniszczyć kogoś, wytoczyć armaty, rozgorzała walka. W podobny sposób opisuje też człowiek spór słowny, używając zdań typu: pokonałem kogoś na argumenty, moja argumentacja położyła go na łopatki, moje argumenty go zniszczyły, rozgorzał spór, walka na argumenty. Można więc przyjąć, że Polacy interpretują spór za pomocą metafory spór to walka[18].



Rezygnują przy tym kognitywiści z takich kategorii opisu językoznawczego, które bazują na podziale logicznym i klasyfikacji. Proponują oni kategorie typologiczne, korzystając przy tym z psychologicznej koncepcji p r o t o t y p ó w, która z kolei odwołuje się do matematycznej teorii zbiorów rozmytych. Zadaniem językoznawstwa jest więc zrekonstruowanie na podstawie tekstowych zbitek słownych tzw. językowego obrazu świata. Językowy obraz świata zawiera też elementy wartościujące, w ramach kognitywizmu mieściłyby się więc też dociekania na temat w a r t o ś c i (tzw. aksjologia językowa)

Podstawową różnicą między lingwistyką kognitywną a strukturalizmem jest samo zdefiniowanie przedmiotu badań. Strukturaliści to przedstawiciele językoznawstwa autonomicznego, a przedmiotem badań jest dla nich – „język sam w sobie i ze względu na siebie samego“. Kognitywiści mieściliby się w granicach językoznawstwa antropologicznego czy kulturowego, które zajmuje się nie systemem czy mechanizmami języka, ale człowiekiem mówiącym i bada związki językowego zachowania się ludzi z ich myśleniem, naturą a kulturą[19].

Lingwistyka kognitywna stawia sobie za cel modelowanie obrazu świata utrwalanego w języku. Otwiera to szerokie perspektywy poznawcze.

W Polsce zbliżony do kognitywizmu kierunek badawczy ukształtował się w latach osiemdziesiątych wśród badaczy z różnych ośrodków akademickich, skupionych w zorganizowanym przez środowisko lubelskie i wrocławskie konwersatorium „Język i kultura“, a zainteresowanych problemami analiz semantycznych i kształtowania się językowego obrazu świata, tzn. sposobu, w jaki język ogólny, jego dialekty, a nawet jednostki użytkownicy (np. poeci) wybierając określone środki językowe wyrażają i kształtują sposób myślenia o rzeczywistości. Podstawowymi pojęciami stosowanymi w tym zespole są pojęcia s t e r e o t y p u językowego jako językowego sposobu ujmowania elementów świata, p r o f i l o w a n i a p o j ę ć jako ujawniania ich powiązań relacyjnych z różnymi zakresami poznawczymi, oraz pojęcie r o z s z e r z o n e g o z n a c z e n i a, pozwalające objaśnić metaforyczne, metonimiczne, paralelne i inne poetyckie użycia jednostek językowych[20].

Próbą zarysowania całości zagadnień semantyki lingwistycznej na podstawie teorii, analiz i hipotez ostatnich 20 lat jest praca R. Grzegorczykowej Wprowadzenie do semantyki językoznawczej (Warszawa 1990). Głównymi badaczami w tym nurcie są: J. Bartmiński, R. Tokarski, A. Pajdzińska. Głównymi publikacjami tego nurtu są tzw. lubelska czerwona seria prac zbiorowych poświęcona pojęciom w lingwistyce (derywacja,

wariatywność, definicja, językowy obraz świata, kreatywność jęz., kategoryzacja jęz., profilowanie pojęć), seria Język i Kultura wydawana przez ośrodek wrocławski, a także Encyklopedia kultury polskiej XX w., t. 2: Współczesny język polski oraz periodyk „Etnolingwistyka“. Obok tego rozwijany jest prąd nawiązujący bezpośrednio do amerykańskiej lingwistyki kognitywnej. Który reprezentują przede wszystkim angliści: H. Kardela, T. P. Krzeszowski, R. Kalisz, E. Tabakowska.

Lingwistyka kognitywna nie jest jeszcze w pewni uformowaną szkołą. Otwiera ona jednak ważny etap w rozwoju badań językoznawczych, ukazuje nowe perspektywy badawcze. Metodologia kognitywna pozwala na (prawie) całościowy opis znaczeń, w powiązaniu z ludzkim myśleniem i zachowaniem.

 

Bibliografia

1. Bobrowski I., 1995, Czy kognitywizm jest naukowy? O lingwistyce kognitywnej z punktu widzenia dwudziestowiecznych koncepcji nauki, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego LI, s. 19–24.

2. Bartmiński J., 1990, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, w: Bartmiński J., Językowy obraz świata, Lublin 1990.

3. Dubisz Stanisław, 1995, Rozwój współczesnej polszczyzny „Przeglad Humanistyczny“ nr 5.

4. Fisiak J., 1978, Wstęp do współczesnych teorii lingwistycznych, Warszawa.

5. Fisiak J., 1983, Kilka uwag o kontrastywnej analizie, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego XXXVIII, s. 71–79.

6. Grzegorczykowa R., 1990, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa.

7. Grzegorczykowa R., 1990, Pojęcie językowego obrazu świata, w: Bartmiński J., Językowy obraz świata, Lublin.

8. Ivic M. Kierunki w lingwistyce, Wrocław 1975.

9. Językoznawstwo strukturalne. Wybór tekstów, red. H. Kurkowska, A. Weinsberg, Warszawa 1979.

10. Kardela H., Czy Noama Chomsky’ego gramatyka generatywna jest naukowym programem badawczym? w: Kardela H., Muszyński Z., Noam Chomsky; Inspiracje i perspektywy, Warszawa.

11. Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, pod red. E. Tabakowskiej, Kraków 2001.

12. Lakoff G., Johnson M., 1988, Metafory w naszym życiu, Warszawa.

13. Laskowski R., 1977, Morfologia w gramatyce transformacyjno-generatywnej, Studia gramatyczne I, s. 103–133.

14. Markowski Andrzej, 1992, Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa.

15. Nivette J., Zasady gramatyki generatywnej, tłum. J. Rokoszowa, Wrocław 1976.

16. Pisarek Walery (red.), 1999, Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków.

17. Tabakowska E. Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995.

18. Tokarski J., 1968, Język polski w ostatnim pięćdziesięcioleciu, „Poradnik językowy“, nr 9.

19. Urbańczyk S., 1998, Sytuacja języka polskiego w Polsce niepodległej, „Nauka polska“ , nr 4/5.

20. Zaręba A., 1979, Tendencje rozwojowe we współczesnym języku polskim, „Jużnoslovenski Filolog“, kn. 35, Beograd.

21. ZgółkaT., 1980, Język, kompetencja, gramatyka.. Studium z metodologii lingwistyki, Warszawa.

 


[1] Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin 2001, s.622.

[2] Łuczyński Edward, Maćkiewicz Jolanta, 2002, Językoznawstwo ogólne, Gdańsk, s.22-24

[3] Lewicki A. M. Językoznawstwo polskie w XX wieku, w: Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 640.

[4] Lewicki A. M. Językoznawstwo polskie w XX wieku, w: Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 641.

[5] Zob. Lewicki A. M. Językoznawstwo polskie w XX wieku, w: Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 643.

[6] Termin „generowanie“ przyjęty do językoznawstwa z matematyki, w której oznacza„wyznaczanie, określanie“. W językoznawstwie przez generowanie rozumie się jednoznaczne wyznaczanie nieskończonego zbioru 9potencjalnych) zdań języka za pomocą reguł gramatycznych. Od generowania utworzono nazwę gramatyki generatywnej, od której wymaga się, ażeby jednoznacznie opisywała (określała, generowała) nieskończony zbiór zdań danego języka.. Teoretycy gramatyki transformacyjno-generatywnej podkreślają, że generowanie nie to samo co tworzenie, tzn. że generowanie jest neutralne z punktu widzenia różnicy między mówiącym a słuchającym (Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław 1999, s. 193).

[7] Ivić M. Kierunki w lingwistyce, Wrocław 1975, s. 235.

[8] Bobrowski I. Zaproszenie do językoznawstwa, Kraków 1998, s.71.

[9] Lewicki A. M. Językoznawstwo polskie w XX wieku, w: Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 647–648..

 

[10] Ivic M. Kierunki w lingwistyce, Wrocław 1975, s. 33.

[11] Furdal A. Językoznawstwo otwarte, Wrocław 1990, s.14.

[12] Językoznawstwo historyczno-porównawcze zajmuje się badaniem dwu lub kilku języków. Porównywanie języków ma dwa cele: ujawnia istniejące między nimi podobieństwa genetyczne (pochodzenie od jednego przodka) – służy wówczas ustalaniu rodzin językowych (tym zajmuje się językoznawstwo historyczno-porównawcze) lub wydobywa podobieństwa ich budowy (jest to przedmiotem zainteresowań językoznawstwa typologicznego).

 

[13] Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław, 1992, s.117.

[14] Ivic M. Kierunki w lingwistyce, Wrocław 1975, s. 35.

[15] Furdal A., Językoznawstwo otwarte, Wrocław 1990, s. 12.

[16] Por. np. J. Fisiak, M. Lipińska-Grzegorek, T. Zabrocki An Introduktory English-Polish Contrastiwe Grammar,

1978 oraz wydawana pod red. J. Fiesiaka seria Papers and Studies in Contrastive Linguistics, 1 tom w 1973.

[17] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. K. Polańskiego, Wrocław 1999, s. 340.

[18] Bobrowski I. Zaproszenie do językoznawstwa, Kraków 1998, s.73–74.

[19] Łuczyński E, Maćkiewicz J, Językoznawstwo ogólne, Gdańsk 2002, s. 28.

[20] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. K. Polańskiego, Wrocław 1999, s. 342.


Date: 2016-01-05; view: 1264


<== previous page | next page ==>
Językoznawstwo historyczno-porównawcze | Klasyfikacja partii politycznych
doclecture.net - lectures - 2014-2024 year. Copyright infringement or personal data (0.008 sec.)