Home Random Page


CATEGORIES:

BiologyChemistryConstructionCultureEcologyEconomyElectronicsFinanceGeographyHistoryInformaticsLawMathematicsMechanicsMedicineOtherPedagogyPhilosophyPhysicsPolicyPsychologySociologySportTourism






Həkim cavab verir: - Bəli.

Ah deyir: - Misal gцstər.

Həkim deyir: - Kimsə şamı başqa bir şamın işığında yandırdıqda, birinci şamın işığı ikinci şamın cisminə keзirmi?

Ah deyir: - Xeyir.

Həkim deyir: - Həyatın yeniləşməsi də buna bənzəyir.

Həkim başqa bir misal gцstərib deyir: -Mьəllim цz şagirdinə bir şey цyrətdikdə, elm və kəlam onun cismindən şagirdin cisminə varid olurmu?

Ah deyir: - Xeyir.

Sonra həkim izah edərək deyir: - Yenidən doğulma da eynilə mьəllimin dilindən şagirdin yaddaşına keзən zehni bir anlayış kimidir; bu halda mьəllimin ruhu və cisminin maddəsi şagirdə nəql olunmur.”

Eyni zamanda Budda inanırdı ki, insanın ruhu və nəfsi maddi asılılıqlardan qurtarıb fəna mərhələsinə və nirvanaya зatdıqda, ruh və cismindən heз bir şey qalmır ki, цlьmdən sonra insanın cismindən başqasının cisminə keзə bilsin.

“Nirvana” sanskrit dilində şamın və зırağın sцnməsi kimi “sцnmьş” mə’nasında işlənən sцzdьr. Buddizm inanclarına gцrə insan цz nəfsani istəklərini, dьnyəvi asılılıqlarını sцndьrməklə dьnyanın əzab-əziyyətindən və yeni doğulmalardan yaxa qurtarıb fəna mərhələsinə nail olur. Bu mərhələ buddizmdə son səadət və qurtuluş kimi təqdim olunmuşdur.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Budda əzab-əziyyətdən qurtarmaq ьзьn intiharı dьzgьn yol hesab edirdimi? Nə ьзьn?

2. Buddanın fikrincə insan şadlığa nə zaman nail ola bilər?

3. Buddanın allah barədə fikri nədir?

4. Buddanın ardıcılları цlьmьndən sonra onu hansı məqamda gцrьrdьlər?

 

Buddanın dцrd ali həqiqətini qısaca bəyan edin.

ON BEŞİNCİ DƏRS

 

BUDDİZM (3)

XLAQ

Keзən dərslərdə buddizmin əsas məqsəd və məqamı insanı dьnyanın qəm-qьssə, əzab-əziyyətlərindən xilas etmək olduğunu цyrəndik. Sonra bəyan etdik ki, Budda bu məqsədə зatmaq ьзьn dцrd həqiqəti зıxış yolu kimi təqdim etmişdir. Bu dцrd həqiqətin ortaq xьsusiyyəti vьcud baxımından insanın varlıq aləminə bağlılığı onun bьtьn əzab-əziyyətlərinin əsas amili olmasındadır. Bu baxımdan buddizmin varlıq aləmi haqdakı baxışları mьəyyən mə`nada bədbinlik və pessimizmlə qarışmışdır. Belə ki, bu ayinin əxlaqi tцvsiyələrinin зoxu arzuların tərk edilməsi, istək və meyillərin cilovlanmasına dəlalət edir. Bu ayinin tə`lim və gцstərişlərinin mənfi, məhrumedici xarakterinə baxmayaraq, mьsbət yцnlь tцvsiyələr də gцzə зarpır. Belə ki, bir sıra mьsbət əxlaqi keyfiyyət və dəyər nəzərə alınmış, onların yerinə yetirilməsi tцvsiyə olunmuşdur.



Buddanın ən mьhьm əxlaqi norması eyş-işrəti tərk etmək və ehtirasdan, şəhvətdən зəkinməkdir. Belə ki, bu qəbildən olan işlər insanın sonsuz əzab-əziyyətlərinin əsas amili sayılmışdır. Buddanın цzь bu barədə belə demişdir:

“Həyatda ьzləşdiyimiz əzab-əziyyətlər şəhvətpərəstliyin və ləzzət axtarmağın zəruri nəticəsidir. Buna gцrə də, nəfsi bu buxovlardan tamamilə azad etmək və bu hissi цzьndən təmizləmək lazımdır. Başqa sцzlə, həyacan və narahtılığa səbəb olan istənilən meyl və istəklərin tərk edilməsi vacibdir.”

Bilmək lazımdır ki, buddizm tə `limlərinin ehtirasların tərk olunması, ləzzət və şəhvətlərdən зəkinməyə aid olan hissəsinə bцyьk ilahi dinlər və əxlaqi məktəblərin зoxunda da diqqət yetirilmiş, kamillik və səadətə nail olmaq ьзьn onların tərk olunması tцvsiyə edilmişdir. Ancaq, buddizmin başqa dinlərdən fərqi bu əxlaq məktəbinin həmin məsələdə ifrata varması, qadın, цvlad, sərvət, elm və s. kimi digər bağlılıqlar da bəyənilməmiş, məzəmmət olunmuşdur. Bu işlər insanı məşğul etdiyindən, onların yoxluğu qəm-qьssəsinə səbəb olduğundan, bununla da səadət və xoşbəxtliyə зatmasına mane olduğundan və nəticədə sonu gцrьnməyən ardıcıl цlьm və doğum dolanbacına dьşməyə məcbur etdiyi ьзьn Budda onların tərk olunmasını əmr etmişdir.

Bu barədə Buddanın həyatından bir əhvalat nəql olunur: “Bir gьn цz цvladını itirdiyinə gцrə ah-nalə edən, gцz yaşları axıdan bir qoca qarı Buddanın yanına gəlir. Budda bir qədər ona baxır, sakitlik və soyuqqanlılıqla soruşur: - Bu şəhərdə neзə nəfər yaşayır? Qadın ona cavab verir. Onda Budda deyir: - Ey ana! Bu şəhərin bьtьn sakinlərinin sənin цvladların olmasını istəyirsənmi? Qadın cavab verir: - Əlbəttə ki, istərdim. Budda cavab verir: - Sənin bu qədər цvladın olsa, gərək hər gьn onlardan bir neзəsini itirdiyinə gцrə qəm-qьssəyə batasan. Зьnki, hər gьn bu şəhər əhalisindən neзə nəfər цlьr. Qarı fikrə gedir, sonra Budda ona deyir: - Yьz nəfər yaxın, əziz adamı olan onlardan ayrıldıqda da yьz dəfə qəm-qьssə зəkməlidir. Əzizlərinin sayı doxsan nəfər olsa, doxsan dəfə, bircə əzizi olan şəxs yalnız bir dəfə ayrılıq əzabını зəkər. Nəhayət, həmin şəxs qohum-əqrəba məhəbbətini qəlbindən silsə ьmumiyyətlə əzab-əziyyətdən xilas olacaqdır.”

Buddanın fikrincə, зəkiniləsi xoşagəlməz işlər həddindən artıqdır. Ancaq, onların hamısı on məsələdə toplanmışdır. Bunlara “onluq zəncirlər” deyilir. Bu zəncirlər insanın səadət və qurtuluşa nail olması yolunda maneədirlər. Onları tam qətiyyət və iradə ilə qırıb atmaq lazımdır. Həmin on zəncir aşağıdakılardır:

1. Nəfsi sevmək;

2. Şəkk-şьbhə;

3. Dini ayinlərdə adətlərə inam və rəsmiyyətзilik;

4. Şəhvət;

5. Qəzəb;

6. Yenidən doğulma və ideal vəziyyətdə tənasьx arzusu;

7. Yenidən doğulub mьcərrədlər aləmində yaşamaq arzusu;

8. Təkəbbьr və qьrur;

9. Xudbinlik və eqoizm;

10. Cəhalət və nadanlıq.

Цz nəfsini bu zəncirlərdən xilas edə bilən kimsə əslində ozьnь hər arzu, təmənna, aludəзilik və asılılıq əsarətindən təmizləyib mьtləq sakitlik və asayişə nail olar.

Budda bu məqama зatmaq ьзьn səkkiz mərhələdən ibarət olan seyr-sьluk ьslubunu təqdim edir:

1. Dьzgьn iman; Burada dцrdlьk təşkil edən ana həqiqətə tam iman və цz həyatını ona uyğun qurmağa əzm və iradə gцstərmək nəzərdə tutulur;

2. Dьzgьn dьşьncə; Burada cismani şəhvətlərin tərk olunması məsələsində dцnməz əqidə, başqalarına qarşı həqiqi məhəbbət bəsləmək, canlılara əzab-əziyyət verməmək və bədbəxtliyə səbəb olduğuna gцrə arzuları tərk etmək başa dьşьlьr;

3-4. Dьzgьn danışıq və Dьzgьn rəftar; Burada əbəs və yersiz sцzlərdən зəkinmək, xoşagəlməz əməlləri tərk etmək nəzərdə tutulur. Buna əsasən, insan bьtьn yaranmışları sevməli, sədaqətli dostluğu ilə цz rəftar və sцzlərində onlara məhəbbətini gцstərməlidir;

5. Dьzgьn yaşayış; Yə’ni hər bir şəxsin mьəyyən bir məşğuliyyəti, peşəsi olmalı, цz enerjisini və vaxtını ona sərf etməlidir. Əlbəttə, bu peşə və məşğuliyyət buddizmin əsas prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Məsələn, qəssablıq birinci əxlaqi prinsipə, yə’ni canlıları цldьrməmək əqidəsi ilə uyğun gəlmir və ona gцrə də tərk edilməlidir;

6. Dьzgьn sə’y; Hər bir şəxs haqqı batildən, zərərli istəkləri faydalı məqsədlərdən ayırd etmək, xoşagəlməz meylləri bəyənilən bağlılıqlardan seзmək ьзьn цz fiziki və əqli gьcьnь işlətməlidir;

7. Dьzgьn dьşьncə; Hər bir şəxs цz təfəkkьr və dьşьncə qьvvəsini davamlı mьsbət vərdişlərə цyrətməli, sutkanın mьəyyən saatlarını ali-insani məqsədlər barəsində dьşьncə ьзьn ayırmalıdır;

8. Dьzgьn mьraqibə. Bu son mərhələdir və onun əsnasında bu yolu gedən şəxs Buddanın цyrətdiyi həqiqətlər ətrafında davamlı təmərkьz və mьraqibə yolu ilə (dцrd həqiqət) ərhət (kamil insan) adlanan məqama зatır. Bu halda salik və rahib tam fənalığa və mьtləq paklığa (nirvanaya) nail olur.

Bura qədər bəyan olunanlar buddizmin əxlaq və davranış tə`limlərinin mənfi, məhrumedici xarakterli prinsipləri idi. On ьзьncь dərsdə qeyd olunan on ideoloji prinsip isə bu ayinin mənfi xьsusiyyətlərinə aiddir. Ancaq bu dində mьsbət əxlaq normaları da nəzərdə tutularaq tə`kid olunmuşdur. Bu xьsusiyyətlərdən biri də ərhət məqamına зatmağın əlamət və sifətlərindən sayılan yaranmışlara mərhəmət və hamıya qarşı xeyirxahlıq hissidir. Bu məqama nail olan şəxs xoş məram, daxili saflıq və pak qəlblə bьtьn insanlar ьзьn xeyir və yaxşılıq istəməlidir. Budda bu barədə belə deyir:

“Hamı səhra heyvanları kimi dolanmalı, kərkədan tək evsiş-eşiksiz, əhli-əyalsız yaşamaqla цmrьnь nəfsini təkmilləşdirmək yolunda sona зatdırmalıdır. Lakin, eyni zamanda şəfqət və mərhəmət kimi bəyənilən sifətləri цzьndə tərbiyə etməli, цmrьnь məxluqata xidmət və yaxşılığa həsr etməlidir. Elm цyrənib цyrətmək, gцzəl nəsihətlərlə insanları nicat və qurtuluş yoluna yцnəldib rəhbərlik etməli və цz kцrpəsinə mehriban olan bir ana kimi bьtьn insanlara qarşı mehriban olmalıdır. Ana цz kцrpəsini qorumaq ьзьn цz canını belə fəda etməyə hazır olduğu kimi, o da цz batinini insanlara qarşı o qədər məhəbbət və xeyirxahlıqla doldurmalıdır ki, yaranmışların nicatı ьзьn цz maddi canını əsirgəməməlidir. Hər yerdə, hər nəyi varsa pak və səfalı qəlblə, aludəlikdən, xudbinliklərdən uzaq olmaqla onlara məhəbbət gцstərməlidir.”

Buddizmi qəbul edən hər bir şəxs bu məhəbbət və şəfqətin bu mərtəbəsinə зatmaq ьзьn цz qəlbini başqalarına qarşı kindən tamamilə təmizləməli, digərlərinə mьnasibətdə kin-kьdurət tozunun onun qəlbinə hakim kəsilməsinə heз bir vəchlə imkan verməməlidir. Belə ki, hətta kimsə onu sцysə, yaxud ona qarşı hцrmətsizlik etsə belə narahat olmamalıdır. Зьnki insan qəlbində “filankəs məni təhqir etdi, məni dцydь, mənim malımı oğurladı, yaxud mənə zьlm etdi” kimi fikirləri təlqin etsə, tədricən ьrəkdə kin-kьdurət tozu, pası qəlbə qalib gələr. Bu vaxt belə fikirlərin batini aləmdən təmizlənməsi, silinməsi зox зətin, bə’zən də qeyri-mьmkьn olar. İnsan yalnız intiqam almaq fikrinə dьşər və belə olan halda da əxlaq normalarının ziddinə hərəkət etmiş olar. Buna gцrə də Budda цz ardıcıllarına başqalarının onlara qarşı etdiyi pislikləri hətta xəyallarından belə keзirməməyi tцvsiyə etmişdir, o ki qala intiqam almağı. Buddanın həyatı barədə başqa bir hekayətdə deyilir:

“ - Bir gьn Puna adlı şagirdi onun yanına gələrək və ondan meşədə yaşayan vəhşiləşmiş bir qцvmə tə’lim-tərbiyə vermək ьзьn icazə istədi. Budda onun iman və dцzьmьnьn nə dərəcədə ciddi olduğunu yoxlamaq ьзьn dedi:

“ - Ey Puna, onlar зox kobud, yırtıcı xislətli və əzazildir. Sənə qəzəbləndikdə nalayiq sцzlər işlədəcəklər. Bu barədə fikirləşmisənmi?” Puna dedi: “ - Qorxusu yoxdur, ey mənim ustadım! Mən цz qəlbimdə onları mehriban və yaxşı insanlar hesab edəcəyəm. Зьnki sцysələr də, dillə incitsələr də, mənə cismani əzab-əziyyətləri зatmayıb, daşla, зomaqla məni dцyməmişlər.” Budda dedi: “ - Bu qorxu-hьrkьsьz qəbilə səni daşla, зomaqla dцysə necə?” Puna cavab verdi: “ - Yenə də цz-цzьmə deyəcəyəm ki, onlar mehriban və pak qəlbli insanlardır, зьnki məni xəncər və qılıncla qətlə yetirmək istəmirlər.” Budda dedi: “ - Əgər bu işi gцrsələr nə edəcəksən?” Puna dedi: “ - Цz-цzьmə deyəcəyəm ki, onlar mənə qarşı зox mehriban və xeyirxahdırlar. Зьnki həqiqətdə məni bu alзaq təbiətli cismdən xilas edərək azacıq bir əzabla varlığın əzabından qurtarmışlar.” Budda bu cavabı eşitdikdə belə dedi: “ - Зox gцzəl dedin ey Puna! Malik olduğun bu səbr və dцzьmlьlьk ne’məti ilə get, зalış, цzьn xilas olduğun kimi başqalarına da nicat ver...”

Buddanın зıxışlarından birində ona istinadən sцyьş barəsində belə nəql olunur: “ - Əgər kimsə цz axmaqlığı ucbatından mənə qarşı səhv bir addım atmış olsa, bu işin mьqabilində onu цz sədaqətli məhəbbətimin kцlgəsinə alacağam. Mənə qarşı pisliyii artırdıqca, mən də цz yaxşılıqlarımı artıracağam.”

Buddistlərin mьqəddəs kitablarından olan Damapadanın nəğmələrindən birində oxuyuruq: “ - Qoy insan цz qəzəbinə məhəbbətlə ьstьn gəlsin, qoy o pisliklərə yaxşılıqla qələbə зalsın, qoy o tamahkar insanın qarşısında əliaзıq, yalanзının mьqabilində isə dьz danışan olsun.” Başqa bir yerdə isə belə deyilir: “ - Heз vaxt nifrəti nifrətlə aradan qaldırmaq olmaz. Nifrət yalnız mehr-məhəbbətlə aradan gedər.”

Yuxarıdakı cьmlələrdən belə nəticə alınır ki, Budda ayininin başqalarına qarşı əxlaq və davranış normalarının əsası tam sьlh və qeydsiz-şərtsiz məhəbbət ьzərində qurulub. Bu ayində kobud hərəkət hər bir halda qadağandır. Bu baxımdan da buddizmlə xristianlıq arasında зox oxşarlıq vardır.

Bu ayində şəxsi əxlaqın əsasını nəfsin alзaldılması, bьtьn nəfsani istək və meyllərin, maddiyyat və dьnyaya marağın itirilməsi təşkil edir. Buddizm bьtьn əxlaq və davranış prinsiplərində mц`tədil və loyal yol seзməyə зalışmasına baxmayaraq bu cəhətdən də onunla sufi firqələri arasında oxşar xьsusiyyətlər var. Qeyd etmək lazımdır ki, buddizm nəfsin təmizlənməsi, son qurtuluş məqamına nail olmaq ьзьn uzun illər boyu monastırlarda mьmkьn olan dьşьncə və mьraqibə ilə bьtьn nəfsani və dьnyəvi asılılıqları qırmaq tə’kid etdiyi halda, bu ayinin цz ardıcıllarına mц’tədil mцvqe seзməyi tцvsiyə etdiyini necə demək olar?! Bu mц’tədilliyin yeri ifrat və təfrit arasında hardadır? Buddizm цzьnь caynizmdə gцrdьyьmьz ьzьcь və зətin asketizm, zahidlikdə ifrata varma ilə qeydsiz-şərtsiz azadlıqda təfrit arasında yerləşən mц’tədil mцvqeli hesab etdiyinə gцrə bu tənqid цz yerində qalır.

Əvvəla, inkar etmək olmaz ki, buddizm həmin dцvr Hindistan cəmiyyətində brahmanizm və caynizmin yaratdığı ifrata və təfritə varılan ayinlərindən uzaqlaşaraq daha mц`tədil yol təqdim etmişdir. Buddizmdə tцvsiyə olunan asketizmlə caynizmdəki asketizm arasında mьqayisə aparsaq, buddizm zahidanə gцstərişlərinin ifratзılıqdan uzaq olduğunu, bu dində brahmanizmin təbəqələşmə ilə bağlı tələbkarlığının olmadığını aydın şəkildə gцrərik. Qeyd olunduğu kimi, brahmanizmdə hər şeydən əvvəl insan təkrar doğulmaların dцvri sistemində heз vaxt sinfi quruluşdan зıxa bilməz, yalnız insan yaxşı əməl sahibi olduqda daha yьksək təbəqələrə keзə bilər. Əks təqdirdə daha aşağıda olan təbəqələrə sьqut edəcəkdir. Buddizm isə yenidən doğulmalardan tamamilə xilas olmaq ьзьn mьəyyən bir yol təqdim etmiş və əsasən sinfi ziddiyyətləri rədd etmişdir. İkincisi, brahmanizmdə hər bir təbəqənin əxlaqi prinsipləri fərqlidir və hər bir təbəqənin цzьnəməxsus əxlaq normaları vardır. Bir təbəqədə зirkin, xoşagəlməz və haram sayılan bir işin digər bir təbəqə ьзьn yaxşı, yolverilən sayılması mьmkьndьr. Buddizmdə isə nisbətən mц’tədil və asan bir yol təklif edilmişdir.

Digər məqam bundan ibarətdir ki, buddizmi İslam məktəbinin əxlaq normaları və davranışları ilə mьqayisə etmək istəsək, şьbhəsiz İslam qanunlarının mц’tədil və məntiqəuyğunluğunu, buddizmin əxlaq-rəftar prinsiplərindəki fanatizmi təsdiqləyəcəyik. Зьnki, İslam dini insanın istər maddi, istərsə də mə’nəvi - bьtьn ehtiyaclarını haqlı sayaraq bьtьn hallarda loyal və mц’tədil yol seзməyi şərt qoymuşdur. Misal ьзьn: İslam zahidliyi dьnyadan əl зəkmək və tərkidьnyalıq demək deyil, maddi və dьnyəvi istəklərin cilovlanması, nəzarət altına alınması deməkdir. Bu mцvzu barədə “İslam əxlaqı” dərsində daha ətraflı цyrənəcəksiniz.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Budda hamıya qarşı sevgi və məhəbbət bəsləmək barədə nəyi tцvsiyə edir?

 

Buddizm nцqteyi-nəzərindən qurtuluş yolundakı maneələri izah edin.

Buddizmdə qurtuluşa nail olmağın səkkiz əsas prinsipini izah edin.

POLEMİKA VƏ ARAŞDIRMA:

İslam əxlaqına diqqət yetirmək və mьəllimin kцməyi ilə, buddizmin me’yarları doğrudan da onun iddia etdiyi kimi mц’tədil olub-olmadığını mьəyyənləşdirin.

ON ALTINCI DƏRS

 

BUDDİZM (4)

AYİN VƏ MƏRASİMLƏR

 

Keзən dərslərdə цyrəndik ki, buddizmin Allah və mə’budlarla əlaqədar aydın, konkret bir ideoloji mцvqeyi olmamış və bu barədə цz ardıcıllarına xьsusi bir gцstəriş verməmişdir. Eləcə də qeyd olundu ki, buddizm brahmanizm sinfi quruluşuna və brahmanların xьsusi mцvqeyinə qarşı mənfi mцvqe tutmaqla onların digər e’tiqadlarına qarşı зıxmış, hətta brahman mə’budlarına e’tiqadı, onların qarşısında pərəstiş və sitayişindən uzaqlaşmışdır.

Buddanın ardıcılları bunları tə`lim edirdilər. İlk nцvbədə hər bir fərd nicat və qurtuluş ьзьn yalnız цzьnə arxalanmalıdır və başqalarından, hətta mə’budlardan heз bir kцmək olmayacaq. İkincisi, nicat və qurtuluşa nail olmağın yeganə yolu zahidlik, təfəkkьr və mьraqibədir. Ьзьncьsь, bə’zi əməllərin yerinə yetirilməsi, o cьmlədən canlıları цldьrьlməsi qadağandır. Buna əsasən buddistlər brahmanların qurban kəsmək, mə’budlardan hacət diləmək və s. kimi ən mьhьm ibadət ayinlərindən uzaqlaşmışlar.

Budda ayinində ibadət və sitayiş ilk nцvbədə “ьз pənah” adlanan sadə və birbaşa təsdiq əsasında qurulmuşdur. Hər bir buddist ayırdığı mьəyyən vaxtlarda diqqətini cəmləşdirərək bu ьз cьmləni təkrar edir: “ - Mən Buddaya pənah gətirirəm! Mən haqq şəriətə pənah gətirirəm! Mən sangəhə (Budda mə’bədinə) pənah gətirirəm!” Əlbəttə, Buddanın цz e’tiqadına gцrə Buddaya pənah aparmaq bu ayinə e’tiqadı olub həmin sцzləri təkrar edən hər şəxsə nicat veriləcəyi demək deyil. Pənah aparmaq dedikdə məqsəd, Buddanın tə’limlərinə tam və kamil diqqət yetirməkdir. Зьnki Buddanın yekun məqsədi də şagird və ardıcıllarının səadət və qurtuluşa nail olmaq ьзьn sə’y gцstərib dьşьnməsi, meditasiya ilə məşğul olmaları olmuşdur. Belə bir şəraitdə, adi buddistlərin зətinlik və problemlərdən xilas olmaq ьзьn Buddanın цzьnə arxalanıb e`timad etməyin gərəkliyi barədə dьşьncələrə sahib olmaları mьmkьn olurdu. Tarixi tədqiqatlar da Buddanın цz ardıcılları arasında xьsusi mцvqe, şəxsiyyət və məqam sahibi olduğunu, mьrid və ardıcıllarının rəğbətinin onu ilahiləşdirib sitayiş etmək dərəcəsinə зatdığını gцstərir. Hətta belə bir e’tiqad da yaranmışdı ki, brahman mə’budları Buddanın mərhəmət və lьtfьnə зatmaq ьзьn yerə nazil olmuşlar.

Buddizmin mьqəddəs kitablarından nəql olunan aşağıdakı cьmlələr və ifadələr deyilənləri aydın şəkildə aзıqlayır: “ - Dьşьncəli və kamil nurani şəxs olan Buddada heз bir sapma yox idi.”, “ - O misilsiz bir insan, xoşxasiyyət və mehriban bir varlıq idi; elə yьksək amalları, bu dərəcədə bцyьk sə`yləri var idi ki, ...”, “ - Dьnya padşahlarının padşahı və qalib bir fateh idi.”, “ - Allah İndraya oxşar və insanların ən fəzilətlisi idi”, “ - Səmavi varlıqlar Brahmanın (brahmanların mə’budu) başзılığı ilə şəhərə gedib ona sitayiş etmişlər ki, bəlkə onun (Buddanın) lьtfьnə nail olsunlar”, “ - Həm mə’budlar, həm də insanlar ona zaman hьdudlarından aşan yeganə əzəmətli şəxs kimi sitayiş edirlər”, “ -Dьnyada bьtьn mə’budları ilə bir yerdə sənə bərabər heз bir kimsə yoxdur”.

Buddanın şagirdləri onu sadə ardıcıllarına beləcə təqdim etdikcə Buddanın цzь tədricən Allahın alternativinə зevrildi. Bu gьn bьtьn mə’bədlərdə, hətta buddistlərin evlərində qoyulan bьt və heykəllər, eləcə də bu ayinə e’tiqad bəsləyən hər bir şəxsin цz dini mərasimini Buddanın heykəllərinin qarşısında yerinə yetirməsi, əslində ona pənah aparıb ondan hacət diləməsi bu e’tiqadın bariz nьmunəsidir.

Buddistlərin dini mərasimləri buddist rahiblərin hər gьn səhər və axşam “Puca” adlanan dua mərasimini yerinə yetirmək ьзьn mə’bədlərdə bir yerə toplaşaraq və “ьз pənah” zikrini təkrarlamaqla həyata keзirilir. Daha sonra dini nəğmələr oxunur, mə’bəd şamla işıqlandırılır, havanı təmizləmək və ətirləndirmək ьзьn buxurlardan istifadə edilir. Onlar hər ayda iki dəfə - ayın зıxdığı ilk gьndə və ayın ortasında (14-cь gecə) oruc tuturlar. Camaat bu iki gьndə rahiblərin moizələrini, dua və zikrlərini dinləmək ьзьn mə’bədlərə gəlirlər. Bu mərasimdə bə’zi dini nəğmələr oxunur, rahiblər Budda ayini və hцkmləri barəsində camaata moizə edib yol gцstərirlər. Mərasim qurtardıqdan sonra kişilər gecəni mə’bəddə keзirə bilərlər, amma qadınlar цz evlərinə qayıtmalıdırlar. Mьhьm mərasimlərdən biri hesab olunan “Puca” xьsusi mьnasibətlərdə qeyd olunur. “Vesak” mərasimi ayın 14-cь gьnь keзirilir. Buddanın doğum, nirvanaya qovuşmasının, eləcə də vəfatının ildцnьmь olan bu gьn camaat bayram edir, monastırların və mə’bədlərin ətrafı işıqlandırılır, hər yerdə canlanma mьşahidə olunur, Buddanın həyatı və onun ayini ilə əlaqədar xьsusi tədbirlər keзirilir.

Budda rahibləri arasında geniş yayılmış başqa bir mərasim rahiblərin istirahət və guşənişinlik dцvrь olan yağışlar mцvsьmьndə keзirilir. Həmin mərasim ilk yağışın yağması ilə başlanır. Bu ə’ənələrinin digər bir hissəsini təşkil edən gьndəlik ibadətlər зoxsaylı buddistlərin iştirakı ilə mə’bədlərdə keзirilir. Bu ibadətlər Buddanın heykəllərinə tə’zim, зələng qoyma və mə’bədin ətirlənməsindən ibarətdir.

Buddistlərin digər bir ayini də ruhlara pərəstiş etməkdir. Bu məqsədlə inşa edilmiş “ruhlar adı” ilə məşhur olan kiзik ibadətgahlarda ruhlara tə’zim edilir. Onların inancına gцrə bu ruhlar yerin, təbiətin, yaxud ata-babaların ruhlarıdır. Ancaq, ruhun nirvanaya qovuşduqdan sonra tam fənalıq mərhələsinə зataraq istənilən mцvcudluq formasını itirməsinə inanılan buddizmdə ruhların necə hцrmət, tə`zim və sitayişə layiq gцrьldьyь o qədər də aydın deyildir.

Bьtьn bunlarla yanaşı buddist adət-ən’ənələrinin ьmumi təhlilindən belə nəticə зıxır ki, bu ayin sitayiş, ibadət insandan daha yьksəkdə olan əbədi və əzəli bir həqiqətlə mə’nəvi əlaqədəki boşluqları doldura bilməmişdir. Buna gцrə də, bu ayinin ardıcılları bu boşluğu doldurmaq ьзьn ətraflarında gцrdьkləri və mə`lumatları olduğu digər din və ayinlərdən bəhrələnməyə, цz emosional ehtiyaclarını tə’min etməyə зalışmışlar. Buna gцrə də buddizm hazırkı formaya dьşmьşdьr. Mə’budlara e’tiqad brahman ayinindən gцtьrьldьyь kimi, ruhlara ehtiram da gьman ki, animizmdən və bəlkə də brahmanizmdən əxz olunmuşdur.

Buddizmdə ən həssas və ən mьhьm mə’nəvi əməl buddizmin səkkiz yцnlь yolunun yeddi və səkkizinci mərhələsini təşkil edən dьşьncə və meditasiyadır. Budda mə’bədləri əsas e’tibarı ilə həmin məqsədləri həyata keзirmək ьзьn tikilmişlər. Bu mə’bədlərdə nəzərdə tutulan xəlvət və sakit məkanlar rahiblər ьзьn həyatın bьtьn iztirab və səs-kьylərindən uzaq olmaqla şəxsi həyatları, həyatın əzab-əziyyətləri, ondan xilas olma yolları barədə dьşьnərək qurtuluşa (nirvanaya) nail olmaq ьзьn, asketizm və meditasiya ilə məşğul olmaları ьзьn təhlьkəsiz bir yerdir. Bu baxımdan Budda “Sangəh” mə’bədləri inzibati idarə quruluşuna malik olmaqla onlarda зox ciddi və ağır qanunlar hakimdir. Bu mə’bədlərə daxil olub sangəhə ьzv olmaq istəyən hər şəxs aşağıdakı suallara cavab verməlidir: “ - Səndə cьzam, qotur, зiban, xora, vərəm, ьrək keзmə və s. xəstəlikləri varmı? Azad bir insansanmı? Heз bir borcun yoxdurmu? Hakimiyyətə xidmət etmirsənmi? Ata və anan bu işə razıdırmı? 20 yaşın tamam olubmu? Sədəqə toplamaq ьзьn əldə tutduğun kasa və rahiblik ьзьn əyninə geyindiyin əbanın vəziyyəti mьnasibdirmi?...”

Qəbul olunan şəxs sangəhə daxil olduqdan sonra geniş inzibati nizamnaməyə riayət etməlidir. Bu məsələdə yol verilən qanun pozuntuları həmin şəxsin cəzalandırılmasına, hətta mə’bəddən зıxarılmasına səbəb olur. Rahib “dцrd səbəbdən məğlub edilmiş” sayılır və onun rahiblikdən kənarlaşdırılması barədə qəti hцkm verilir:

1. Cinsi əlaqədə olmaq;

2. Oğurluq;

3. Qəsdən tцrədilən qətl; (Başqalarında цlьm və intihara səbəb olan vəsvəsə yaratmağa da şamil olunur).

4. Yalandan elmli şəxs iddiasında olmaq.

Bundan əlavə digər on ьз qanun və normaya da riayət edilmədikdə ruhani rəhbərliyin rəsmi iclası keзirilərək qanunu pozmuş rahib bir aylıq kənarlaşdırılma formasında cəzalandırılır. “Otuzluq” təşkil edən qanunlar pozulduqda isə tцvbə edilməsi tələb olunur və rahiblik əbası, rahibə verilən dərviş kasası və palaz onun əlindən alınır. Digər bir qanun da 99-lardır. Bu qanunlar pozulduqda tцvbə edilməsi tələb olunur. O cьmlədən, nalayiq sцzlər danışmaq, insanları təfriqəyə, ikitirəliyə təhrik etmək və s. bu qəbildəndir. Burada başqa qanunlar da mцvcuddur ki, onları pozduqda qanun pozucusu kollektiv qarşısında цz səhvini e’tiraf etməlidir. Rahiblər ьзьn sangəhdən зıxdıqdan sonra riayət etmələri tələb olunan bir зox qanunlar qoyulmuşdur. Bu qanunlar pozulduğu təqdirdə rahiblər davamlı əzab-əziyyətə dьзar olacaq, qurtuluş mənzilindən uzaqlaşacaqlar. Bu qanunlar aşağıdakılara şamil olunur:

Mьnasib paltarlar geymək, bədənin mьvazinətini saxlamaq, baxışlarını aşağı dikmək, ucadan gьlməmək, səs-kьy salmamaq, əli-ayağı yellətməmək və s.

Sarı rəngli əba geymək, başın və ьzьn tьklərini qırxmaq, dilənзi kasası gəzdirmək də sangəhdəki adətlərdəndir. Rahiblər hər gьn axşam gьnəş batanda цz dilənзi kasalarını əllərinə alıb buddistlərin evlərinə gedir, dьyь və digər qida məhsulları alırlar. Qayıtdıqdan sonra bunları bir yerə toplayır və onlardan bir цynəlik gьnorta xцrəyi hazırlayırlar. Adətən gьn ərzində həmin bir цynəlik yeməklə kifayətlənirlər. Gьnortadan qeyri vaxtlarda Budda rahiblərinin birdən artıq dilənзi kasası, alt paltarı, dərviş əbası, iynə-sap və bir ьzqırxan ьlgьcdən əlavə əşyalara malik olmağa haqları yoxdur. Hətta dini kitablar və qeydlər də onların şəxsi mьlkiyyəti sayılmır və sangəhin ьmumi malı hesab olunur.

Burada Budda rahiblərinin monastırı, mə’bəd və ondan xaricdə riayət etməli olduqları bə’zi adət, norma və qayda-qanunlarla tanış olduq. Qeyd etmək lazımdır ki, bьtьn bu qayda-qanunlara riayət etmək nirvanaya qovuşmağa zəmanət ьзьndьr. Təbiidir ki, bu qədər ağır və ьzьcь qayda-qanunlar buddistlərin hamısı ьзьn nəzərdə tutulmamışdır və bu ayinin adi ardıcıllarının daha yьngьl vəzifələri vardır. Bu vəzifələrdən bə’ziləri aşağıdakılardan ibarətdir:

Ruhani aparatına hədiyyələr vermək – gəzib dolaşan rahiblərin kasasına bir neзə dьyь dənəsi tцkməkdən tutmuş rahibə paltar tikilişi ьзьn bir parзa və ya paltarın цzьnь verməyə qədər, mə’bəd və monastır tikmək, tə’yin olunmuş vaxtlarda dua mərasimlərində iştirak etmək və s. vəzifələr.

Diqqətəlayiq məqam bundan ibarətdir ki, buddizmin sıravi ardıcılları bu kimi vəzifələri yerinə yetirmələrinə baxmayaraq, nicat və qurtuluşa və ya nirvanaya nail olmurlar. Onlar yalnız цzlərini daha layiqli bir məqama, mərhələyə yьksəldə bilər və yeni həyatda, yenidən doğulmalarda mə’nəviyyat və qurtuluşa olan şцvq baxımdan daha yьksək və ali bir mцvqeyə зata bilərlər. Belə olan halda rahiblər cərgəsinə qoşulmaq və qurtuluş yolunu qət etməyə daha artıq hazır ola bilərlər.

MЬQƏDDƏS KİTABLARI

Buddistlərin ən mьhьm və ən kamil mьqəddəs kitabı “3 səbət” mə`nasını daşıyan “Teripitaka”dır. Bu 3 səbət aşağıdakılardır:

1. Nizam-intizam səbəti; Buddizmi təzə qəbul edən şəxslərə, yaxud rahiblərə və yьksək səviyyəli buddistlərə aid qanunların icrasına nəzarət edir (bu qanun və normaların bə`zilərinə toxunuldu);

2. Tə`lim səbəti - Buddanın tə`lim və polemikalarından təşkil olunub;

3. Hekayələr səbəti.

Bu bцlmədə buddizmin nəzəri bəhsləri, mьrəkkəb və zərif psixoloji məqamları verilmişdir. Bu səbət əslində tə’lim səbətinin icmal və şərhidir. Burada hekayə və təmsillərdən istifadə yolu ilə Buddanın nəzəriyyə və e’tiqadlarının şərhi verilir. Buddanın nəzəriyyə və e’tiqadlarından ibarət olan tə’lim səbətinin цzь də Buddanın xьtbə və зıxışlarının həcminə mьvafiq olaraq genişdən yığcama doğru ardıcıllıqla verilmiş və asketizmə, buddizmlə brahmanizm arasında əlaqə, səbəb-nəticə silsiləsi, sinfi quruluş barədə Buddanın fikirləri, dinin digər əsaslarının araşdırıldığı beş məcmuədən ibarətdir.

Bu ьз səbətdən başqa buddistlərin “Athakatha” deyərək hцrmət bəslədiyi bu səbətlər barəsində digər təfsirlər məcmuəsi də qalmışdır.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Buddizmin ilk ibadət ayini hansı olmuşdur?

2. “Sangəh”in mə`nası nədir?

3. Buddizmin ən mьhьm mə’nəvi əməli hansıdır?

4. Ruhlar evi hansı məqsədlə yaradılmışdır?

 

Buddizmin ən mьhьm mьqəddəs kitablarının adlarını sadalayın.

ON YEDDİNCİ DƏRS

BUDDİZM (5)

 

FİRQƏLƏR

Buddizm ayini genişləndikdən sonra onun yayılmağa başladığı birinci yьzillikdə Buddanın tə`limlərinin prinsip və əsaslarının izah, qənaət və dəyərləndirmə forması ətrafında Buddanın şagirdləri arasında kəskin fikir ayrılığı yarandı. Bu təfriqə və ixtilaf son nəticədə Budda ardıcıllarının parзalanmasına və iki əsas firqənin yaranmasına səbəb oldu. Qeyd olunan firqələrin yaranmasına iki mьhьm və əsas amil səbəb olmuşdur:

1. Buddanın bir зox ideoloji məsələlərdə, o cьmlədən Allaha və ya mə’budlara inanıb-inanmamaq, Allaha sitayiş etməyin zəruri olub-olmamasında, цlьmdən sonrakı həyatı barədə aydın, şəffaf mцvqe seзməməsi qarşıya зıxan ixtilafların ilkin səbəbi idi. Tədqiqatlar insan cəmiyyətinin, o cьmlədən qədim Hindistan cəmiyyətinin Buddadan зox əsrlər цncə Allaha, fцvqəl-təbii həqiqətlərə və цlьmdən sonrakı həyata e’tiqad bəslədiyini, daim axirətə mьəyyən mə`nada ьmidli olduğunu, onların həyatında mə`buda və ya mə`budlara ehtiyacın mцvcudluğunu gцstərir. Buna əsasən demək olar ki, həmin dцvrdə yaşayan insanlar yaranmaqda olan yeni ayində (buddizmdə) qeyd olunan məsələlərə mцvqe birdirilməsini gцzləmişlər. Buddanın şagirdləri əksər hallarda brahmanizmin kasta sinfi quruluşundan mə`yus olduqlarına, eləcə də ardıcıl doğulmalar, tənasьxlərdən keзirdikləri iztirab və təşvişlərə gцrə bu ayinə meyl gцstərmiş, digər ideoloji prinsiplər onlar ьзьn o qədər də şəkk-şьbhə və narahatlıq yaratmamışdır. Məhz bu səbəbə gцrə Buddanın şagirdləri və onun canişinləri brahman ayinində (qədim hinduizmdə) mцvcud olan bir зox ideoloji əsas və elementləri buddizmə əlavə etmişlər. Belə ki, həmin ideologiyaları Buddanın yeni tə`limlərinə zidd hesab etmirdilər.

2. Buddizmin əxlaqi və ideoloji prinsipləri ilə əlaqədar keзən bəhslərə yenidən nəzər salsaq, bu prinsiplərdə heз vəchlə bir-birilə uzlaşmayan bir sıra təzad və uyğunsuzluqların şahidi olarıq. Bu təzadların ən mьhьmь tərkidьnyalıq, sьkunət, guşənişinlik, məhəbbət və bağlılıqların (hətta ana və ataya mьnasibətdə belə) kəsilməsi prinsipi ilə “hamıya qarşı ьmumi, təmənnasız dostluq və məhəbbət” prinsipi arasında olan ziddiyyətdir. Bu iki prinsip arasındakı aзıq-aşkar ziddiyyət Buddanın şagirdləri və ardıcıllarını iki qrupa bцləcək səviyyədə olmuşdur. Onlardan hər biri iki prinsipdən birinə inanmış və birini digərindən ьstьn tutmuşlar.

Qeyd olunan iki qrup “bцyьk зarx” mə`nasını verən “mahayana” və “kiзik зarx” mə`nasını daşıyan “hiniyana”dan ibarət olmuşdur.

Bu firqə bəyan olunan iki prinsipdən birincisinə ьstьnlьk verir və şəxsi qurtuluşa зatmağı son məqsəd hesab edir. Mahayana firqəsi ikinci prinsipə ьstьnlьk verməklə dьnyadakı bьtьn varlıqların xilas olmasını istəyir. Hiniyana firqəsi цzьnь əsl buddist (ortodoks) hesab edərək, Buddaya sadiq qalmaqla, mahayana firqəsinin Budda tə’limlərinə artırdıqları e’tiqadları qəbul etmir. Bu firqənin nəzərində heз bir sabit cцvhər, mьtləq və həmişəlik həqiqət yoxdur. Əşyalar və varlıqlar fənaya uğrayan keзici və davamsız ьnsьrlərin davam etməsindən təşkil olunub və kamil faniliyə doğru hərəkətdədirlər. Bu e’tiqaddan belə başa dьşьlьr ki, maddi aləmin fцvqьndə heз bir həqiqət yoxdur və maddi aləmin цzьnь də qeyri-sabit, mьtləq fənalığa məhkum hesab etməliyik. Buna gцrə də firqə ardıcılları inanırlar ki, Buddanın цzь də fəna və nirvana mərhələsinə зatdıqdan sonra mьtləq faniliyə nail olmuşdur və artıq ondan heз bir əsər-əlamət yoxdur. O, hal-hazırda mьtləq sьkunət və sьkuta qovuşmuşdur, varlıq aləmində baş verən hadisələrdən tamamilə xəbərsizdir. Onların nəzərində Budda, hətta əfsanəvi, yaxud ilahi bir varlıq kimi də qəbul edilmir. Sadəcə olaraq, bьtьn insanlar kimi bir varlıqdır; yalnız nirvana yolunu başqalarına цyrətdiyi və цzь bu dьnyadan tamamilə xilas olduğu ьзьn sitayişə layiqdir. Bu cəhətdən ona pərəstiş olunması onun xatirəsini anmaq mə`nasını daşıyır. Bu firqə Buddaya ehtiram gцstərməyi, ona dəyər verməyi onun xatirələrini canlı saxlamaq kimi qiymətləndirirlər.

Bu firqənin əksi olan mahayana firqəsinin ardıcılları Budda tə`limlərinin humanist yцnьmlərinə daha зox diqqət yetirirlər. Onlar inanırlar ki, başqaları ilə mehriban əlaqə qurmaq, hər şeyə mьsbət yanaşmaqla mьtləq nur və qurtuluşa зatmaq olar. Onlar bu baxışların Buddanın şəxsiyyəti həddinə qədər genişləndirməklə onu sitayişə layiq olan ilahi varlıq sanırlar. Bu firqə ardıcılları inanırlar ki, Budda ibadət və pərəstişə layiq olan bir varlıqdır. Belə ki, o ilahilik xьsusiyyətlərinə malik olmaqla цz lьtf və mərhəməti sayəsində bəndələrə nicat vermək ьзьn asimandan yer ьzьnə nazil olmuşdur ki, цz enişi ilə qaragьn və azğın insanları dьz yola, qurtuluş və nicata yцnəltsin. Onların e’tiqadına gцrə Budda ilahi bir varlıqdır, mьtləq elm və ismət məqamına malikdir. Ardıcıl doğulmalardan, dəfələrlə bədənlərdə zьhur etdikdən, цmьrləri və həyatları qət etdikdən sonra kamillik yolunda olan hərəkətini son nəticədə ilahi məqama yetişməyə və asimanlara qovuşmaq mərhələsinə qədər davam etdirmişdir. Sonra yerə enərək anasının bətnində yerləşmiş və daha sonra insan surətində doğulmuşdur. Doğulduqdan sonra onun ilahi mahiyyəti bьtьn həyatı boyu şьhud və işraq zamanında zahir olmuşdur. Onun tə’limlərinə gцrə, hər bir şeyin ilahi rəngi var, onun rəftar və əməlləri də həqiqət, ismət prinsipinə uyğundur. Hər kəs o yolla getsə, bədbəxtliklərdən xilas olar, mьtləq asayişə və sьlhə nail olar.

Mahayana firqəsinin ardıcılları nikbinlik və kompleks baxış prinsipi əsasında yə`ni hamının nicat və qurtuluşunu qəbul edərək hiniyana firqəsindən fərqli olaraq nirvanaya зatmağın xьsusi insanların inhisarında olmasına inanmırlar. Bu qrupun əqidəsinə gцrə, Budda (həqiqi və məhşur Budda) ilk və ya axırıncı Budda deyildir. Ondan qabaq da sayları 24-ə зatan başqa buddalar olmuşdur və ondan sonra da digər buddalar olacaqdır.

Gələcək Budda Mahayana firqəsinin nəzərincə “Buddisətvə” adlandırılır və onun mə’nası “formalaşmaqda olan Budda” deməkdir. Bu firqənin inancına gцrə, formalaşmaqda olan buddalar buddaların nurani cismlərindən bəhrələnir və “tuşita” behiştində cah-cəlallı taxtlar ьzərində əyləşən əfsanəvi varlıqlardır. Mьqəddəslər və цvliyalar onların ətrafında qərar tutmuşlar, onlar insanları xilas etmək ьзьn yer ьzərinə peyğəmbərlər gцndərirlər və insanların mьqəddəratı mə`budların əlindədir. İnsanlar da ali vьcudlara ibadət və sitayiş etməli, qurtuluş mərhələsinə зatıb nirvanaya nail olmaq istəsələr, Buddisətvə yolunu tutmalıdırlar. Bunlar insanın nirvanaya qovuşması ьзьn bir vasitə, əfv və rəhmdillilik, sə`y və mə`nəvi qьvvə, əxlaqın saflaşdırılması, səbr və təmkin, dьşьncə və meditasiya, ağıl və zəka kimi altı fəzilətin atributudur. Bu firqənin e’tiqadına gцrə həmin altı fəzilətdən kцmək almaqla, eləcə də nirvanaya nail olmaq ьзьn nəzərdə tutulan on buddist məqamı vasitəsilə ilə bu mərhələyə зatmaq olar.

Hiniyana firqəsinin buddizmin səkkiz e`tiqadının yerinə təqdim etdiyi on məqam buddisətvalara aiddir və onlar qısaca aşağıda verilir:

1. Şadlıq və sevinc məqamı;

2. Paklıq məqamı;

3. Səbr və mьqavimətin təcəlli məqamı;

4. Parlaqlıq məqamı;

5. Yenilməzlik məqamı;

6. Buddaya ьz tutma məqamı;

7. Durru məqamı (Mə`nəvi gьcьn zirvəsi olan, bununla belə ilahilik məqamına зatmayan bir məqamdır.);

8. Sьkunət və hərəkətsizlik məqamı;

9. Pak fitrətlilər məqamı;

10. Əbri əyin məqamı. Bu, Buddaya xas olan bir məqamdır və daim ondan rəhmət və mərhəmət yağışı gцzlənilir.

Mahayana firqəsinin e’tiqadlarındakı mьhьm məqam budur ki, Buddanın yolu зox geniş və hamının ьzьnə aзıq olan bir yoldur. Hər bir şəxs Sətvəbuddanın yьksələn xətt ьzrə gedən yolunu qət edərək son nəticədə nirvana mərhələsinə зata bilər. Hətta həmin şəxsin цzь gələcək buddalardan biri ola bilər. Bu firqə ardıcıllarının gцzь həmişə digər bir bцyьk buddanın zьhuru yoluna dikilib və nə vaxtsa Sətvəbuddanın yьksələn xətt ьzrə gedən və kamillik yolunda digər bir bцyьk buddanın bəşəriyyəti əzab-əziyyətdən, mцhnətdən xilas etmək ьзьn zahir olacağına inanırlar.

Bu firqənin nəzərində Sətvəbudda məqamına зatmaq hamı ьзьn mьmkьn olsa da həmin məqama nail olmağın xьsusi şərtləri vardır. Həmin firqənin dini risalələrindən birində bu barədə oxuyuruq: “ - Hər kəs yolu qət edərək Sətvəbudda mənzilinə зata bilər. Amma bu ali məqama yetişmək bir şərtlə mьmkьndьr ki, insan цz nəfsində yaxşı və bəyənilən işlərə şцvq, rəğbəti hiss etsin, canlı varlıqlara qarşı gцrdьyь yaxşılıqlara ьrəkdən şad olsun. Bundan sonra Buddanın dərgahında dua edib onu işraq və şuhud məqamına зatdırması, ruhunu paklaşdırıb nurlandırması ьзьn kцmək diləməlidir. Buddadan istəməlidir ki, onun nirvanaya qovuşmasını tə’xirə salsın (uzun цmьrlьlьk duası) ki, o canlı varlıqlar ьзьn xeyir-bərəkət və xidmət mənşəyi ola bilsin. Yuxarıda qeyd olunan on mərhələ və məqamları keзdikdən sonra Sətvəbudda ləyaqətini qazanacaqdır.”

Mahayana firqəsinin ardıcılları nicat, qurtuluş yolunun hamının ьzьnə aзıq olduğuna, hər kəsin Budda ola bilməsinin mьmkьnlьyьnə inandıqlarına gцrə hiniyana firqəsinin davamзılarını цzь ьзьn, fərdi səadət və nicat istəyən, Buddanın dediyi kimi dьnya meşəsində kərkədan tək yalqız dolaşan eqoist və xudpəsənd hesab edirdilər. Ancaq, bilmək lazımdır ki, Buddanın mьxtəlif tə’limləri olmuş, onların hər biri xьsusi auditoriyanın iste’dad və dьşьncəsinə uyğun nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, onun təqdim etdiyi səkkiz yol nəfsləri zəif olanlar ьзьn tə`yin olunmuşdur. Daha yьksək və ali nəfsə, idraka malik olan şəxslər ьзьn isə nəfslərini kamala зatdırmaq, insana eşq və məhəbbət bəsləməklə Sətvəbudda məqamına layiq gцrьlmək ьзьn tə`limlər də mцvcuddur.

Mahayana firqəsinin ideoloji xьsusiyyətlərindən, əsas və prinsiplərindən biri də monoteizmdir. Bu firqə ardıcılları bьtьn buddalar ilk buddanın təcəllisi olmasına inanırlar. Bu firqənin nəzərində ilk budda brahmanizmdəki (qədim hinduizm) Brahmaya bənzəyir. İlk budda kimsə tərəfindən yaradılmamış, цz-цzьnə əmələ gəlmişdir. O, həmişə nirvanada və mьtləq nurdadır. Digər buddalar yalnız onun məxluqu və yaratdığıdırlar. Bu ilkin budda həm də gvatamadır. Belə ki, gvatama (buddizm ayininin banisi) anadan doğulmuş, seyri-sьluk, asketizm yollarını цtdьkdən sonra fəna və nirvana məqamına зata bilmişdir. Halbuki ilkin budda цz-цzьnə yaranmış və цz vьcudu ilə var olmuşdur. İlk buddanın zьhur və təcəllisindən biri də mə`nası mьxtəlif cьr, o cьmlədən: “varlıqlara mərhəmət nəzəri ilə baxan mə’bud” və ya “nəzəri hər bir cəhətə və hər bir istiqamətə dikilmiş mə’bud” və s. kimi izah olunan avalukityadır.

Avalukityanın цzь ilahi fəzilət və xьsusiyyətləri ihtiva edən Sətvəbuddadır. O, bəşəriyyəti əzab-əziyyətdən, qəm-qьssədən xilas edəcəkdir. Onun mədhində yazılmış nəğmələrdən birində oxuyuruq:

“Odur bьtьn fəzilətlərdə kamala зatan, bьtьn varlıqlara mehribanlıq və mərhəmət nəzəri ilə baxan... Odur bu dьnyada цzьnь mərhəmətlə bəzəyən və buddanın gələcək səfərində olan... Bьtьn qəm-qьssəni, əzab-əziyyəti məhv edən bu şəxsə sitayiş edirik.”

Mahayana firqəsi ictimai ruhiyyəni qəbul etdiyinə, hamıda nicat və qurtuluş ьзьn ьmid yaratdığına gцrə cənubi və cənub-şərqi Asiyada bцyьk rəğbətlə qarşılanaraq geniş yayıldı. İndinin цzьndə də həmin bцlgələrdə yaşayan əhalinin зoxu bu firqənin ardıcıllarıdır. Bu firqənin цzь də mьxtəlif hissələrə bцlьnmьşdьr və onlardan bə`ziləri aşağıda qeyd olunur:

1. Pak torpaq firqələri –bu firqələr зox sadə və xalq kьtlələrinin başa dьşə bil&


Date: 2015-12-11; view: 620


<== previous page | next page ==>
VEDA DİNİNDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR 4 page | MƏQSƏDLƏR VƏ YOLLAR 1 page
doclecture.net - lectures - 2014-2025 year. Copyright infringement or personal data (0.021 sec.)