CATEGORIES:
BiologyChemistryConstructionCultureEcologyEconomyElectronicsFinanceGeographyHistoryInformaticsLawMathematicsMechanicsMedicineOtherPedagogyPhilosophyPhysicsPolicyPsychologySociologySportTourism
VEDA DİNİNDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR 4 pageBuddanın tə’lim verdiyi ilk qrup əvvəl ondan ayrılan, lakin nirvanaya qovuşduqdan sonra Buddaya qoşularaq onun şagird və mьridlərindən olan 5 rahib olmuşdur. Budda onlara xitab edərək deyərdi: “ - Qulaqlarınızı aзıb eşidin ey rahiblər! Цlьmdən xilas yolu tapılmışdır. Bunu mən sizə цyrədəcəyəm.” Sonra dцrd ali həqiqəti onlar ьзьn şərh etmişdir. Bu dцrd ali həqiqət əslində onun dəfələrlə ardıcıllarına izah etmiş olduğu buddizmin əsas ideoloji prinsiplərini təşkil edirdi. O, rahiblərə mьraciətində bu dцrd prinsipi belə bəyan edir: 1. “Ey rahiblər! Ьmumbəşəri əzab-əziyyətin ali həqiqəti budur: doğulmaq doğrudan da əzabdır, qocalıq əzabdır, xəstəlik əzabdır, цlьm əzabdır, xoşagəlməz şeylərlə birgə olmaq əzabdır, xoşa gələn şeylərdən uzaqlaşmaq əzabdır, arzulara зatmamaq əzabdır. Bir sцzlə - dьnyaya bağlılıq əzabdır.” 2. “Ey rahiblər! Əzabların mənşəyinin ali həqiqəti budur: əzabların mənşəyi ikinci dəfə doğulmaqla nəticələnir, şəhvət, arzu və meylləri yaradan; hər bir yerdə arzularına nail olmaq və xoş gьzərana зatmaq istəyən nəfsani istəklərdir. Nəfsin həmin o arzuları bunlardır: şəhvət yanğısı, varlıq yanğısı və hakimiyyət yanğısı.” 3. “Ey rahiblər! Əzablardan xilas olmağın ali həqiqəti budur: əzablardan xilas olmaq elə nəfsani arzulardan xilas olmaq deməkdir. Onu tərk etmək, ondan ьz dцndərmək, ondan azad olmaq və ondan qırılmaqdır. Ondan elə ayrılmaq lazımdır ki, heз bir əsər-əlamət qalmasın.” Ey rahiblər! Budur ali həqiqət, budur əzab-əziyyətdən qurtuluşa aparan yol! O yol əslində həmin səkkiz yoldur...” (Səkkiz yol barədə keзən dərslərdə qısaca bəhs olunub, nцvbəti dərsdə onlar haqda ətraflı mə`lumat veriləcək). Buddanın əqidəsinə gцrə, insan həyatında əzab-əziyyət və qəm-qьssə şadlıqdan daha зoxdur. Hətta Buddanın “ - Doğulub dьnyaya gəlməsəydim daha yaxşı olardı” dediyi dərəcədə зoxdur. O, inanırdı ki, insanların цz əzizlərini itirməyin dərd-qəminə gцrə axıtdıqları gцz yaşları dцrd okeanın sularından daha зoxdur. Ancaq, bir gьn şagirdlərdən biri onun bu qəbil tə’limlərindən “ - Mənə elə gəlir ki, qəm-qьssədən qurtarmaq ьзьn intihar etmək lazımdır”- qənaətinə gəldikdə Budda bu nəzəriyyəni qətiyyətlə rədd edərək cavab vermişdir: “ - Цzьnь цldьrmək faydasızdır; зьnki ruh bu dьnyada paklaşmasa, hцkmən sonrakı tənasьxlərdə yenidən doğulacaq və sonrakı həyatda məşəqqəti davam edəcəkdir.” Buna gцrə də o, əzab-əziyyətdən qurtarmağın yeganə yolunu daxili və ruhi paklaşmada gцrьrdь. Belə olan halda insanın şadlıq, asayiş sahilinə зatmasını mьmkьn hesab edirdi. Buddistlərin mьqəddəs kitabı “Damapada” qəm-qьssənin, dьnyaya bağlılıq və asılılığın əsas amili hesab olunmaqla asılılıqlardan yaxa qurtarmağın mьtləq sevincin rəhni olduğu gцstərilir. “ - Qəm-qьssə də, qorxu da sevinc və şadlıqdan yaranır. Hər kəs şadlıqlardan xilas ola bilsə, qəm-qьssənin əsarətində olmasa qorxu nədən yaranar?”, “ - Dьnyaya yuxulardakı bir kцpьk və ilğım kimi bax; цlьm mələyi dьnyaya belə bir nəzərlə baxan şəxsi gцrməz”, “ - O kəsi həqiqi brahman hesab edirəm ki, samsaranın və əhrimənin kələ-kцtьrlь yolunu keзmiş olsun, bu dьnyanı, onun əbəs işlərini adlayıb sonuna зatsın və onun sahilinə qədəm qoysun. İstək və meyllərin əsarətindən xilas olub diqqət məqamına зatsın; şəkk-şьbhədən azad olsun, varlıq əsarətindən qurtarsın və ruhi sakitlitk qazansın.” Bunun ardınca deyilir: “ - Əsil şadlıqda hər bir dьşmənзilikdən uzaq asayişdəyik. Bu dьşmənзilik dьnyasında kin-kьdurətli camaatın arasında kinimiz yoxdur. Əsil şadlıq və asayişdəyik; xəstələr arasında sağlamıq, xəstəliklər iзrə heз bir xəstəliyimiz yoxdur. Əsil şadlıqda və asayişdəyik; əzab-əziyyət зəkənlərin qəm-qьssəsindən azadıq, əzab зəkənlərin arasında heз bir kədərimiz yoxdur. Şadlıq və sevincə heз bir bağlılıqları olmayan mьtləq şadlıqla həyat sьrə bilər...” Budda insanın əsas зətinliklərinin fəlsəfi və nəzəri bəhslərdə deyil, idrak və hisslərdə gцrьr. O deyir: “ - İnsan bьtьn sə’y və bacarığını istəklərinə, şəhvət və ehtiraslarını dərk edib onlara hakim kəsilmək ьзьn sərf etməlidir. Зьnki insanın həqiqi xeyir və mənfəəti də bu işlərdədir.” Bu barədə deyir: “ - Mən nə haqda danışmışam? Mən bədbəxtlik və ehtiyac barədə danışmışam. Bədbəxtliyin mənşəyini izah etmişəm. Nikbətli aqibət barəsində danışmışam, eləcə də ьmumbəşəri bədbəxtlik, nikbət və yoxsulluğa son qoyan iman barədə izah vermişəm. Nə ьзьn məhz bu məsələləri цnə зəkmişəm? Зьnki fayda yalnız bunlardadır. Bunlar dinin əsas bьnцvrələridir, insanı dərd, əzab və məşəqqətlərdən nicat və mьtləq ağıl və nirvana yoluna yцnəldər.” Sonra deyir: “ - Mən aləmin qədimliyi, dьnyanın əzəli olması barədə izah, varlığın məhdud və ya qeyri-məhdud olması haqda heз bir şərh verməmiş, ruhla cismin vəhdəti, kamal mərhələsinə зatdıqdan sonra onun əbədi qalması barədə heз bir şey deməmişəm. Kamil insanın цlьmdən sonra qalması və ya məhvi barədə sцhbət aзmamışam. Зьnki bu kimi bəhslər dinin əsası deyildir.” Bu məsələləri qaldırmaqla Budda əslində цz e’tiqad və təfəkkьrьnьn əsas prinsiplərini təqdim etmişdir. O, цz əqidəsinə gцrə dinin əsaslarına aid etmədiyi mцvzu və bəhslərdən yan keзərək onlara heз bir mьnasibət bildirməmişdir. Buna gцrə də əzab-əziyyətdən xilas olaraq kamal və qurtuluşa зatmaq ьзьn Buddanın təklif etdiyi yol və metod da - yuxarıda gцstərilən mцvzu və məsələləri цyrəndikdən sonra - nəfsin təmizlənməsi, bьtьn maddi-şəhvani-nəfsi istəklərdən зəkinməyə əsaslanır. Əlbəttə, Budda bьtьn bu məsələlərdə ədalətə riayət olunmasını əsas şərt hesab edir (bu bəhs sonrakı dərsdə araşdırılacaq). Onun fikrincə, fəlsəfi bəhslərlə məşğul olmaq əbəs və bihudə bir işdir, onlardan mьmkьn qədər зəkinmək lazımdır. Onun ayini də bu kimi məsələlərdə bitərəf mцvqe tutur. Buddanın hindlilərin diqqət və maraq gцstərdikləri bə’zi e’tiqadlara, o cьmlədən mə’budlara e’tiqad, mə’budlar ьзьn qurbanlıq kəsmək, razi-niyaz edib onların qarşısında ibadət etmək kimi məsələlərə diqqət yetirməyib susması təəssьbkeş hindusların Buddanı dinsizlikdə ittiham etməsinə səbəb oldu. Bununla belə, onun doğrudan da allaha və mə’budlara inanmaması, yaxud imanlı bir şəxs olması namə`lumdur. İzah edilməli olan məqam budur ki, bə`zi dinşьnaslar, o cьmlədən Radha Krişnan ьmumiyyətlə Buddanın kamil bir dinin əsasını qoymaq fikrində olmadığını; onun qəlbini narahat edən məsələnin yalnız insanların qarşılaşdıqları зətinliklər, əzab-əziyyət və bunlardan зıxış yolu olması qənaətindədirlər. Buna gцrə də zahidlik, dьnyəvi bağlılıqlardan зəkinmə, nəfslə mьbarizə və dьşьncəyə əsaslanan bir ayin yaratmışdır. Sonralar ardıcıllarının зoxalması və inkişaf edib genişlənməsi nəticəsində mьasir buddistlərin mə’bədi sayılan “təfəkkьr və mьraqibə” monastırları tikilmiş, bu ayinə bə’zi əxlaq normaları və prinsiplər əlavə edilmiş və tədricən mьəyyən bir din formasını almışdır. Bu baxımdan, bцyьk dinlərdə araşdırılan dinlərin mцvqelərinin aзıqlandığı bir зox məsələlərdən Budda ayinində bəhs olunmur. Buddizmdə allaha, цlьmdən sonrakı dьnyaya inanıb-inanmamaq, istəklərin vahid allahdan, yaxud зoxsaylı mə’budlardan dilənməsi, razi-niyaz etmək və s. məsələlərdən sьkutla keзmişdir. Hətta, Buddanın sцylədiyi sцz və yozumu onun qeyd olunan məqamlara riayət etməməsini xatırladır. Misal olaraq onun цz зıxışlarının birində Allahı gцrmədiyi halda onun barəsində danışan şəxsi məsxərəyə qoyduğunu gцstərmək olar. Budda elə insanları цz mə’şuqunun eşqində qərq olan, amma onun kim olduğunu bilməyən bir aşiqə bənzədir. Məhz bu kimi ifadələrə gцrə mьasirləri olan brahmanlar onu dinsizlik və mьrtədlikdə ittiham etmişlər. Əlbəttə, Buddanın qeyd etdiyi tə’birləri irfani baxımdan əsaslandırmaq olar. Зьnki, mьsəlman ariflər də цz kəlamlarında bu kimi ifadələrdən istifadə etmişlər. Ancaq, bilmək lazımdır ki, İslam irfanı ilə buddizmin fərqi yuxarıdakı məsələ barədə İslam irfanının “haqqın gцrьnməsi”ndən sцz olaraq Allahı зağıran, ancaq, Onu şьhud etməyən şəxsi etdiyi halda buddizm bu məsələnin ьstьndən sьkutla keзmiş və Tanrı barədə danışmağı цz səlahiyyəti зərзivəsində bilməmişdir. Digər tərəfdən, buddizmin allah məsələsinə diqqət yetirməməsi əvvəla, Buddanın ardıcıllarının ondan sonra bu məsələ barədə dərindən dьşьnmələrinə və allaha qovuşmaq ьзьn yol axtarmaqlarına səbəb oldu. Bu arada onlardan bir qrupu Buddanın ьmumiyyətlə insan deyil, fцvqəlinsan olması nəzəriyyəsinə meyl etdi. Buna gцrə də ona ilahi sifətlər aid edib sitayiş predmetinə зevirdilər. Bu e’tiqada əsasən Budda qədim varlıq, mьtləq bilik, mьtləq elm, mə’budların və bəşəriyyətin xilaskarı kimi təqdim olunurdu. Mьasir buddist mə’bədlərində Buddanın зoxsaylı heykəlləri sair şərq dinlərində, o cьmlədən hinduizmdə mцvcud olan mə’budları, bьtləri əvəz etmiş və onun ardıcılları цz dini rituallarını həmin heykəllərin qarşısında yerinə yetirirlər. KARMA VƏ SAMSARA Karma və samsara qanunu da buddizmin ideoloji prinsiplərindəndir. Bu iki prinsip əslində brahman ayinindən gцtьrьlmьş sonradan mьəyyən dəyişikliklər və əlavələr edilmişdir. Buddanın e’tiqadına gцrə, insan hansı təbəqə və hansı sinifdən olmasına baxmayaraq, цz ruhunda və nəfsində elə dəyişikliklər yarada bilər ki, həyatının keзmiş dцvrlərindəki зirkin əməl və gьnahların aqibətindən xilas olsun. Bu prinsipə əsasən, insan цz nəfsani istəklərinə və ehtiraslarına tamamilə qələbə зalıb “ərhət” (kamil insan) mərhələsinə зatarsa, karma qanunu onun ьзьn tə’sirini itirəcəkdir. Artıq o, bundan sonra ardıcıl doğumlar nəticəsində kastanın dцrd təbəqəsi arasında enib-yьksəlməyə məhkum olmayacaqdır. Həyat və əbədiyyətə meyilli olan, цz maddi bağlılıqlarına sadiq qalan şəxslər isə цldьkdən sonra цz nəfslərini kamilləşdirmək ьзьn yenidən dьnya həyatına nazil olmağa məcbur olacaqlar. Digər bir prinsip olan samsara (tənasьx) əsasən ruh bir cismdən digər bir cismə keзə bilər. Əlbəttə, bu yozum Buddanın nəzərincə zehni və mə’nəvi anlayışa bənzəyir. Buddist kitablarının birində deyilir: “Sultan Milində həkim Nagsinədən soruşur: - Birinci cismdən ikinci cismə heз bir şey varid olmadan, yenidən doğulub həyat sьrmək mьmkьndьrmь? Date: 2015-12-11; view: 628
|