D.RİKARDONUN İQTİSADİ SİSTEMİ VƏ METODU 4 page

Mülkiyyətin bütün növlərinin, bir əldən digərinə keçərkən ödənilən vergilərin bu mülkiyyət növlərinin kapital dəyərini aşağı salır və bu da öz növbəsində məhsuldar əməyin saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş fondun azalmasına səbəb olur. Bunu əsas götürərək Rikardo hesab edir ki, bu hallar həmişə istər az və ya istərsə də çox səviyyədə xeyirsiz vergilərdir.

D.Rikardonun fikrincə ümumi rifah naminə mülkiyyətin sahibini dəyişmək və mübadiləni hər cür yüngülləşdirmək lazımdır. Belə ki, bu hər cür kapitalın onu tez və nisbətən əlverişli tətbiq edən əllərə düşməsinə yol açar, ölkədə istehsalın artmasına səbəb olar. O, Seyin belə bir fikrini də əsas götürür ki, rüsumlar, vergilər nə qədər ağır olarsa, hər cür razılıqlara, işgüzar fəaliyyətə və ümumi gəlirin artmasına bir o qədər maneçilik edər.

FƏSİL 10. KLASSİK SİYASİ İQTİSAD MƏKTƏBİNİN DAVAMI VƏ TƏNQİDİ

Kapitalizmin gələcək inkişafı ilə klassik siyasi iqtisad da müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmışdır. XIX əsrin 30-50-ci illərinin əvvəllərində iqtisadçılar Smit və Rikardonun davamçıları kimi, onların ideyalarının şərhçiləri kimi çıxış edirdilər. Lakin kapitalizmin inkişafı sinfi mübarizənin - İngiltərədə çartizmin, Lion üsyanının və 1848-ci il inqilabında fransız fəhlələrinin səngər döyüşlərinin və s. kəskin güclənməsi ilə müşayiət olunurdu. Bu şəraitdə kapitalizmin tənqidi, A.Smitin və D.Rikardonun ideyalarının tənqid edilməsi üçün baza yaranırdı.

§1. S.SİSMONDİ

Jan Şarl Leonar Sismond və Sismondi (1773-1842) İsveçrənin Fransız hissəsində protestant keşişinin ailəsində anadan olmuşdur. O, böyük ədəbi irs qoymuşdur. 1801-ci ildə onun "Tockananın kənd təsərrüfatının tənqidi", 1803-cü ildə "Kommersiya sərvəti haqqında və ya ticarət qanunvericiliyinə tətbiqdə siyasi iqtisadın prinsipləri"; 1807-ci ildə iki cilddə "İtalyan respublikalarının tarixi" əsərləri çapdan çıxmış, 1819-cu ildə onun "Siyasi iqtisadın yeni əsasları və ya əhali barəsində olan sərvət haqqında" başlıca əsəri, 1837-ci ildə "Siyasi iqtisad üzrə etüdlər", bir sıra əsaslı işləri nəşr olunmuşdur.

Sismondinin sosial-iqtisadi baxışlarının inkişafına iki dövrü ayırd edirlər. Əvvəlcə Sismondi mömin Smitçi olmuş, A.Smitin ideyalarını vicdanla təbliğ etmiş, rəqabət azadlığı və şəxsi mənafelərin azad oyunu uğrunda çıxış etmişdir. Lakin artıq özünün əsas "Siyasi iqtisadın yeni əsasları" əsərində o, bütün bəlaların kökü olan azad rəqabəti kəskin ittiham edir. Sismondinin tələbi iqtisadi azadlıq deyil, dövlət müdaxiləsi olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, onun siyasi iqtisad predmetinin yeni tərifi Smit və Rikardodan fərqli olaraq, - "İnsanların maddi rifahının dövlətdən asılı olduğuna görə siyasi iqtisadın predmetini təşkil edir. Təsərrüfat proseslərini təbii kimi şərh edən ingilis klassiklərindən fərqli olaraq, -Sismondi belə hesab edirdi ki, bu proseslər də dövlət tərəfindən yönəldilməlidir.

Siyasi iqtisadın predmetini başqa cür təyin edən Sismondi ingilis klassiklərinin istehsalın istehlakdan ayırmalarını hesab edərək, Smitin və Rikardonun metodunun əleyhinə çıxış etmişdir. O, təcrid edilmiş insanın - Robinzonun istehsalını və istehlakını tədqiqatın çıxış nöqtəsi götürür.

Sismondi öz nəzəriyyəsinin mərkəzində bazarlar problemini, böhranların reallaşdırılmasını qoymuş və cəmiyyətin sinfi strukturu ilə sıx bağlamışdır. Onun fikrincə, iki sinifli "xalis" kapitalizm cəmiyyəti qəddar böhranlara məhkumdur, o qurtuluşu "üçüncü şəxslər"də - ara siniflərində (kəndlilər, kustarlar, sənətkarlar) görür.

Sismondinin dəyər, kapital və resurs nəzəriyyələri iqtisadi təlimlər tarixində özünəməxsus yer tutur. Smit və Rikardonun ardınca Sismondi əməyin sərvətin yeganə mənbəyi olduğunu elan edərək, əmtəənin dəyərini əməklə müəyyən edir. O, kapitalı istehsal ehtiyatı kimi, sərvətin mənfəət gətirən hissəsi kimi müəyyənləşdirir. Bu tərifdə o, kapitalın istehsal amili kimi nəzərdən keçirən mövqeyində durur. Kapitalın bu cür tərifdən irəli gələrək, Sismondi mənfəətin kapitalın özünün məhsuldarlığının nəticəsi olduğu tərifini verir. Sismondidə mənfəətin başqa şərhləri də - fəhlə əməyinin məhsulundan çıxarılması və ya kapitalistin qənaətkarlığı üçün mükafat kimi kapitalistin gəlirini ifadə edən şərhlər də vardır.

Renta haqqında təlimdə Sismondi özünü fiziokratların tərəfdarı kimi göstərmişdir (renta torpağın sovqatıdır), o, əmtəə təsərrüfatı və kapitalizm kateqoriyalarının əkinçiliyə keçirilməsini qeyri-mümkün hesab edərək, Rikardonun renta tarixini rədd etmişdir.

Kapitalizmdə aşağı əmək haqqını Sismondi kapitalist münasibətlərilə əlaqələndirmişdir. O, zənn edirdi ki, əmək haqqı fəhlə əməyinin məhsulunun bütün dəyərinə bərabər olmalıdır, o, həmçinin əhalinin artımı ilə əmək haqqı arasında birbaşa əlaqəni də görürdü. Sismondi əhalinin artımını gəlirlər çərçivəsi ilə məhdudlaşdırmağı təklif edir və uşaqların doğulması valideynlərin gəlirləri ilə təmin olunmayıbsa, kilsəni fəhlələr arasında nigahları pisləməyə çağırırdı.

Sismondinin təkrar istehsal və böhranlar nəzəriyyəsi onun bütün iqtisadi təlimi əks olunan güzgüdür, müəyyən mənada bu onun keçmişə qayıdış utopik proqramıdır. Təcrid olunmuş insanın tarixinin bütün bəşəriyyətin tarixi olduğunu hesab edərək, o adi əmtəə istehsalçıları və kapitalist cəmiyyətləri arasındakı fərqi yalnız kəmiyyət fərqində görürdü. O, istehlakı kapitalist istehsalının məqsədi hesab edirdi. Sismondinin reallaşdırma və böhranlar haqqındja şərhi belədir. Bu problemlərə o, birlikdə baxmışdır. O, özünü Smitin və Rikardonun istehsal nəzəriyyəsinin əleyhdarı elan etmişdir. İctimai məhsulun dəyərini gəlirlərə gətirərək, Sismondi hesab edirdi ki, bütöv istehsal əmtəəsinin reallaşdırılması üçün istehsalın cəmiyyətin gəlirlərinə bütövlükdə uyğunluğu zəruridir. Sismondi yazırdı: "Beləliklə, milli gəlir və illik istehsal qarşılıqlı surətdə tarazlaşır və bərabər kəmiyyət olurlar". Reallaşdırmanı şəxsi istehlaka müncər edirdi və onun rəyincə, kapitalistlər məhz üstəlik dəyəri reallaşdıra bilməzlər, çünki ictimai məhsulun iki hissəsindən əmək haqqını fəhlələr öz istehlakları ilə reallaşdırırlar. Buradan Sisimondi belə nəticəyə gəlir ki, kapital üçün reallaşdırmanın şərtləri üzrə kapitalizmin inkişafı genişləndiyinə görə, daralan xarici bazar zəruridir. O an gələcək ki, kapitalist ölkələrinin inkişafı üçün xarici bazarlar olmayacaq və o zaman kapitalizmin iflası baş verəcək.

Böhranlar nəzəriyyəsi Sismondinin iqtisadi təlimini tamamlayır. O, isitehsal və istehlakın uyğunsuzluğunu böhranların əsas səbəbi hesab edir və böranları istehlakın kifayət qədər olmaması ilə izah edirdi. O zənn edirdi ki, 100 xırda istehsalçı bir kapitalist və 99 fəhlədən xeyli çox istehsal edirlər.

Sismondi kapitalizm yoluna qədəm qoymuş ölkələrin hökumətlərinə kapitalist inkişafını dayandırmaq xahişi ilə müraciət edirdi, oun fikrincə, ümumi rifahı və bollüğü yalnız hökumət təmin edə bilər.

PYER JOZEF PRUDON

40-60-cı illərdə Fransada fabrik sistemi qalib gəldi və sosial-iqtisadi ziddiyyətlərin kəskinləşməsini doğurdu. Bu dövrün qabaqcıl nəzəriyyəçilərindən biri P.J.Prudon sayılırdı. Bir çox iqtisadi və fəlsəfi - sosioloji xarakterli əsərlər onun tərəfindən yazılmışdır. Bu əsərlərdən ən mühümləri - "Mülkiyyət nədir"? (1840) və "İqtisadi ziddiyyətlər sistemi və ya yoxsulluq fəlsəfəsi" (1846), "Vergi nəzəriyyəsi" (1861) və s.-dir. Sismondi kimi o da kapitalizmi yaxşılaşdırmağa səy edərək, tənqid edirdi. Prudonu reformizmin və anarxizmin banisi hesab edirdi. Onun nəzəri irsi ziddiyyətlidir və Prudonun iqtisadi nəzəriyyəsinin təhlili çətindir.

Prudon "Mülkiyyət nədir?" kitabında məşhur "mülkiyyət oğurluqdur" tezisini irəli sürmüşdür. Bu müddəanı o, fransız inqilabının görkəmli xadimi Brissodan iqtibas etmişdir. O hesab edirdi ki, mülkiyyət məhvə məhkumdur, belə ki, təbiətə və şüura ziddir. Onun mövcudluğunu Prudon zorakılıq və yalanla bağlayır və buna görə də mülkiyyəti məhv edib, mülkü saxlamağı təklif edirdi ki, yalnız bu zaman yer üzündə pislik yox olacaqdır.

Prudon hesab edirdi ki, fərdi əməyə əsaslanan mülki mülkiyyətin meydana çıxmasına gətirə bilməz. O, mülkiyyəti faizin və mənfəətin yox edilməsi ilə aradan qaldırmağı təklif edirdi. Bu layihəni həyata keçirməyi hökumətin üzərinə qoyurdu. O, şəxsi mülkiyyəti ehtiyacsız yaşayışın əsası hesab edərək, idealizə edirdi.

Prudona görə kateqoriyalar "mütləq şüurun" hərəkəti nəticəsində meydana çıxır və dialektik hərəkət yaxşının və pisin ayrılması ilə nəticələnir, materiya isə onların mexaniki birləşməsini göstərir. Vəzifə - yaxşı tərəfi saxlayıb, pisi aradan qaldırmaqdır. Prudon belə hesab edirdi ki, əmək bölgüsünün, mülkiyyətin, dəyərin, rəqabətin və s. mənfi tərəflərini aradan qaldırmaqla, kapitalist əmtəə təsərrüfatını yaxşılaşdırmaq olar. Belə ki, əmək bölgüsündə yoxsulluğun, işsizliyin artımına aparan pis tərəfi aradan qaldırmaq, sərvətin artmasına kömək edən yaxşını isə saxlamaq; xüsusi mülkiyyətdə - bərabərsizliyə aparan tərəfi aradan qaldırıb, azadlıq və müstəqilliyi təmin edən yaxşı tərəfi saxlamaq lazımdır. O, rentanın müsbət tərəfini torpağa sahib olmaq və ondan istifadə etməkdə bərabərlik yaratmaq qabiliyyətini, torpağın məhsuldarlığının fərqli olması səbəbindən torpaq sahibinin gəliri mənimsəməsini mənfi hesab edirdi.

Prudonda dəyərin şərhi daha orijinaldır. O, etiraf edirdi ki, sərvətin bütün elementlərini yalnız əmək yaradır, lakin eyni zamanda o, mübadilənin də mühüm rolunu göstərirdi. Bu onun "mübadilə dəyəri"nin təhlilindən və "müəyyən edən dəyər" adlandırılan dəyərdən xüsusilə görünür. Prudon hesab edirdi ki, mübadilə dəyərinin yaranması mübadiləni doğuran bir insan tələbatlarının müxtəlifliyi ilə bağlıdır. O, mübadilə dəyərini az tapılanla; istehlak dəyərini bolluqla eyniləşdirirdi, belə ki, az tapılan və bolluq anlayışları bir-birinə əks münasibətdədir, o bunu iqtisadi kateqoriyalara da aid edirdi. O, insanın azad iradəsini bu antitezanın səbəbi hesab edirdi. Mübadilə və istehlak dəyərləri arasındakı ziddiyyətlərin həlli vasitəsi kimi Prudon "müəyyən edən dəyəri" bilavasitə iş saatlarında ifadə olunmuş proporsional dəyəri adlandırmışdır.

O, mübadilənin rolunu ictimai sərvət elementlərinin məlum proporsiyada vahid bütövə birləşməsində, onların "müəyyən edən dəyərə" çevrilməsində və maddi nemətlərin bir hissəsinin uzaqlaşdırılmasında görürdü. Bu mənada həcmlə yol verilə bilən "müəyyən edən dəyər" proporsional dəyər kimi çıxış edir. Prudon hesab edirdi ki, bütün məhsullar müvafiq "müəyyən edən dəyərlə" satılarsa, onda tələblə təklifin uyğunluğu təmin olunacaq və hər kəs öz alıcısını tapacaqdır.

Prudon "müəyyən edən dəyər" nəzəriyyəsi ilə göstərmək istəmişdir ki, heç də hər bir dəyər bazarda reallaşdırılmır. əsl dəyər olmur və bazarda tutulmur. Buradan o belə bir nəticə əldə edirdi ki, dəyəri qabaqcadan müəyyən etməyə səy etmək lazımdır ki, bu məhsul hökmən realizə olunsun və qabaqcadan məlum olmur ki, o, dövriyyəyə düşəcək və istehlak sferasına keçəcək.

Prudon Sismondinin "üçüncü şəxslər"dən istifadə edilmədən "üstəlik dəyər"i realizə etməyən qeyri-mümkünlüyü haqqında müddəasına şərik idi. Prudon hesab edirdi ki, kapitalistlər xərclərə faiz artırırlar, bunun nəticəsində fəhlələr öz şəxsi məhsullarını buraxa bilmirlər. Prudon faizi istismar gəlirinin əsas forması hesab edərək, həmişə onun əleyhinə çıxış etmişdir.

Prudon kapitalizmi tənqid edərkən, iki sinfin (proletariat və burjuaziya) birləşməsi haqqında ideya irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, zəhmətsiz gəlirlərin aradan qaldırılması üçün pulları fəhlə qəbzləri ilə ödəmək zəruridir. Ədalətli mübadilənin təşkilində əsas rol əmtəə istehsalçılarına "fəhlə qəbzlərini" verən xalq bankına ayrılırdı. Buradan onun digər - xırda istehsalçılara və fəhlələrə "müftə" mübadilə ideyası doğurdu. Prudonun arzusu xırda xüsusi mülkiyyətin əbədiləşdirilməsi idi.

Rikardo məktəbinin dağılması mərhələsində onun sonuncu görkəmli nümayəndəsi Con Stüart Mill (1806-1873) hesab edilir.

XIX əsrin 40-cı illərində əmək və kapital arasındakı antaqonizm sənaye inqilabının sona çatması, çartistlərin çıxışları, 1848-ci ilin inqilabi hadisələri ilə daha artıq bərqərar olurdu. Bütün bu hadisələr C.Millin əsərlərində öz əksini tapmışdır. O, londonda anadan olmuşdu, Rikardonun dostu, ingilis iqtisadçısı - rikardoçunun böyük oğlu idi.

C.Milli daha mühüm siyasi - iqtisadi ideyaları 1844-cü ildə çap olunmuş "Siyasi iqtisadın bəzi həll olunmamış problemlərinə aid oçerklər" əsərində öz əksini tapmışdır. 1848-ci ildə o, beş kitabdan ibarət iri həcmli "Siyasi iqtisadın əsasları və onların sosial fəlsəfəyə tətbiqinin bəzi aspektləri" əsərini nəşr etdirir. C.Mill öz dövrü üçün nisbətən qabaqcıl alim və ictimai xadim kimi çıxış etmişdir. 1865-ci ildə o, ümumi ingilis parlamentinin palata üzvü olmuş, əhalinin geniş təbəqələrinin islahatlarını fəal dəstəkləmiş, kişilərin və qadınların hüquq bərabərliyini müdafiə etmiş, mötəbər demokratiyanın genişləndirilməsi uğrunda fikirlərini bildirmişdir. C.Mill Rikardo təliminin tərəfdarı olub, onun təhlilini siyasi iqtisadda yaranmış vəziyyətə tətbiq etməyə çalışmışdır (Maltusun, Seyin və Sektorun təlimi nəzərdə tutulur). Onun başlıca əsəri olan "Siyasi iqtisadın əsasları" 1890-cı ildə - Marşallın "İqtisadiyyaitın prinsipləri" çap olunana qədər siyasi iqtisad elminin mötəbər ifadəsi hesab edilirdi. Kitabda kapitalizmin tənqidindənsə, XX əsr ingilis leyborizminin iqtisadi və sosial ideyalarının əsasına qoyulmuş fikirləri ən mühüm hesab olunur.

"Siyasi iqtisadın əsasları"nın strukturu onun baxışlarının məntiqi haqqında əyani təsəvvür yaradır. İstehsal, bölgü və mübadilə problemləri birinci, ikinci və üçüncü kitabın müvafiq bölmələrində şərh edilir; dördüncü və beşinci kitablarda o, nəzəri bazanı sosial islahatlar proqramına yaxınlaşdırır, bununla o, kapitalizmin gələcək inkişaf perspektivlərini bağlayır. C.Mill tərəfindən nəzərdən keçirilən sosial-iqtisadi problemlərin tədqiqinin metodologiyası klassiklərdən fərqli olaraq, bölgü və istehsal qanunlarının kəskin surətdə bir-birinə qarşı qoyulmasına əsaslanır. Göstərilənləri əsaslandırmaq üçün o, insan cəmiyyəti təkamülünün müxtəlif pillələrində bu münasibətlərin dəyərlərini mülkiyyət formalarının inkişafı ilə bağlayaraq, bölgü münasibətləri inkişafının tarixinə ekskurs edir.

C.Mill kapitalizmin başlıca kateqoriyalarınını təhlili zamanı bir qayda olaraq, A.Smitin və D.Rikardonun ideyalarını iəkrar edir. Lakin C.Mill faktiki olaraq, dəyərin əmək nəzəriyyəsi ilə əlaqəsini kəsir. C.Milldə yalnız mübadilə dəyəri və dəyər problemləri var, o, bunları "Mübadilə" adlanan üçüncü kitabında təhlil edir. C.Mill istehsal xərcləri nəzəriyyəsi mövqelərinə keçir və hesab edir ki, dəyər istehsal xərclərinin dəyərləri ilə müəyyən edilir. İstehsal xərcləri tərkibinə C.Mill mənfəəti də daxil edir.

Onun qiymətin sorğuya olan təsiri haqqında fikirləri məlum maraq doğurur. C.Mill "sorğunun elastikliyi" anlayışını bilmirdi, lakin qiymətin dəyişdiyi zaman sorğunun dəyişməsinin bəzi meyllərini xarakterizə etmişdi. Məhsuldar və qeyri-məhsuldar əmək problemini C.Mill bütövlükdə klassik siyasi iqtisad kimi həll etmişdir. Onun şərhində pul-dəyəri istehsal xərcləri ilə müəyyən edilən əmtəədir.

C.Mill kreditə böyük diqqət yetirmiş və ingilis bankına açıq bazarda əməliyyatları genişləndirməyi, uçot stavkalarının tənzimlənməsi üzrə fəal siyasət yeritməyi tövsiyə etmişdir.

"Siyasi iqtisadın əsasları" adlı beşinci kitabında C.Mill infrastrukturun yaradılmasında, elmin inkişafında dövlətin iqtisadi rolunu təhlil edir, sosial təminatın dövlət sisteminə və vergiqoyma problemlərinə böyük əhəmiyyətini qeyd edir.

Date: 2015-12-18; view: 964