Tцvhid, yoxsa ikilik?

Zərdьştilik, və ya Məzda ayini barədə aparılan ən mьhьm əqidəvi bəhs, bu dinin tцvhid və təkallahlıq, yoxsa sənəviyyət və ya ikilik etiqadi prinsipi əsasında olmasını aydınlaşdırmaqdan ibarətdir. Şьbhəsiz, Zərdьşt ilahi bir peyğəmbər kimi ikiliyə sitayişin bьnцvrəsini qoya bilməzdi. Зьnki istisnasız olaraq, bьtьn ilahi peyğəmbərlər insanları tцvhidə və yeganəpərəstliyə də’vət etmiş, hər cьr şirki və ikiliyi qətiyyətlə rədd etmişlər. Əgər Zərdьşt dinində ikiliyə sitayiş mьşahidə olunursa, şьbhəsiz bu, Zərdьştdən sonrakı dцvrlərdə həmin təlimlərin təhrifə mə’ruz qalması nəticəsində meydana gəlmişdir.

Avestanın ən qədim hissələrindən yə’ni, qasahalardan belə mə’lum olur ki, Zərdьşt, Ahura Məzdanın hər bir varlığın yaradanı olmasına, hər bir şeyin Onun iradə və istəyi əsasında idarə edilməsinə inanırdı. Onun əqidəsinə gцrə, nur və zьlməti yaradan məhz odur. Bu barədə qasahaların axırıncı ayəsində deyilir: «Kimdir ilk əvvəldən doğruluğu yaradan? Kimdir gьnəşi və ulduzları xəlq edən? Ayı цz qьvvəsi ilə bədirləndirən, sonradan onu hilala dцndərən kimdir? Kimdir ki, yerin mьvazinətini saxlayır və onun məhv olmasının qarşısını alır? Kimdir o bacarıqlı şəxs ki, qaranlığı və işığı, yatmağı və qalxmağı yaratdı? Suyu və ağacları yaradan kimdir? Kimdir buludlara və kьləklərə hərəkət verən? Kimdir səhərləri və gьnortanı yaradan ki, insanlar vaxtında işlə məşğul ola bilsinlər? Mən bьtьn bu şeylərlə səni tanıdım, ey Məzda! Ey bьtьn varlıqları yaradan, mьbarək ruhun kцməyi ilə (səni tanıdım!)

Zərdьştlərin bьtьn dua və mьnacatlarda зağırdığı «Ahura Məzda» sцzь “hikmətli allah” mə’nasını daşıyır. Amma bu ad Zərdьşt tərəfindən verilməmişdir; Məzda adı onun zamanında məşhur bir ifadə idi və hamı «Ahura Məzda»nı bьtьn varlıqların xaliqi və dьnyanın allahı hesab edirdilər. Həmin ifadə hind ariyailərin nəzərində Varuna adı ilə tanınan bir varlıqdır. Ahura Məzda da Vidai dinində Aşura kimi tələffьz olunan həmin kəlmədir; allah və sahib mə’nasındadır.

Zərdьştьn qədim dini rəhbəri olan Muğan sonralar divlərə pərəstiş etməyi İran camaatının inancına daxil etdi. Div, yaxud divlər ilahi yцnə malik olan mьqəddəs ruhlara aid edilir. Bu kəlmə Avropa dillərində də buna oxşar bir şəkildə tələffьz olunur. Belə ki, almanlar div mə’nasında olan həmin kəlməni “diyuyen” və fransalılar isə diyu (diey) kimi tələffьz edirlər. Ənqulusaqsonlar ona “diti”, yaxud “diyudidi” deyirlər. Buna əsasən demək olar ki, bu sцz ьmumiyyətlə ilk əvvəldə Allah barədə yeganə mə’bud və xaliq mənasını daşıyan bir kəlmə kimi yaradılmışdır. Xatırladırıq ki, diyu sцzь fransız dilində yalnız Allah mə’nasında işlədilir. Amma Muğan təlimlərində bu kəlmə цz ilk mə’nasından зıxarılmış, Məzda, yaxud Yəzdan kəlməsinin qarşısında qərar verilmiş və nəhayətdə mьsibətlər və bəlaları yaradan səmavi şər varlıqlar mənasını almışdır. Divlərə pərəstiş etmək daha sonra, onların pislik və şərindən amanda qalmaq niyyəti ilə, yaxud dьşmənlərinə qələbə зalmaq ьзьn yerinə yetirilmişdir.

Zərdьşt inanırdı ki, divlərə pərəstiş etmək insanı Ahura Məzdanın cəlal və əzəmətini dərk etməkdən saxlayır. Buna gцrə də cavanlığının ilk əvvəllərindən divlərə pərəstiş etməklə mьxalifətзilik etmiş və peyğəmbərlik məqamına seзildikdən sonra цzьnьn ən mьhьm risalətini Muğan ayinini islah etməyə, divlərə pərəstiş etmək adətini dəyişməyə həsr etmişdir. Nəhayət hamı ona tabe olaraq, Ahura Məzdaya sitayiş etməyə başlamışdır.

Ahura Məzda Avestada kamal sifətlərilə vəsf edilmişdir; elə sifətlər ki, eynilə Qur’ani-kərimdə mьtəal Allah barəsində işlədilmişdir. Məsələn, Xaliq, Bəsir, Əlim, Ən bцyьk, Ən qьdrətli, Kəramətli, Bağışlayan və s... Buna əsasən qəbul etməliyik ki, Zərdьşt dininin əsası tцvhid və yeganəpərəstlik əqidələri ьzərində qurulmuşdur.

2. Dominu:

Zərdьştilikdə Ahura Məzda цz ilahi iradəsini mьqəddəs və pak bir ruh vasitəsi ilə gerзəkləşdirir ki, onu «Sepentaminu», yaxud «Sepəndiminu» adalandırırlar. «Sepentaminu» xeyir, doğruluq, bərəkət və həyat mənşəyidir; altı mələk «Sepentaminu»ya əməl və rəftarlarında kцmək edir. Bu altı mələyə «Emşasipənta», yaxud «Emşasipentand» deyirlər. Bu mələklərdən hər birinin цzьnəməxsus adı və vəzifəsi vardır. Vəhumine (Bəhmən) yaxşı fikir və yaxşı fitrət mələyidir; Aşa-vihiştab (ordubehişt) doğruluq və ədalət, Xeştira Virya (Şəhrivər) qьvvət, qьdrət və tam istila, İspinta Arimiti (İsfən ərməz) şəfqət, lьtf və bəhrələndirmə, Həvaruvatat (Xordad) kamal və yetkinlik, Emrtat (Əmurdad) əbədiyyət, həyat və həmişəlik mələyidir. Əbədi varlıqlar kimi tanınan bu altı mələk «Sepentaminu»ya kцmək edir.

Amma Ahura Məzda bьtьn işləri «Sepentaminu»ya və Emşasipiəntaya həvalə etməmişdir, зьnki Zərdьşt dinində başqa mələklər də vardır; o cьmlədən Suruş – itaət mələyidir ki, camaatı Ahura Məzdaya itaət etməyə də’vət edir, Geosmura, yaxud Guşvarvan heyvanların keşikзisi olan mələkdir.

Sepentaminunun qarşısında Əngireminu dayanır ki, o da зirkin ruh mə’nasındadır. O, зirkinlik və şərin mənşəyidir. Əngireminunu Əhrimən də adlandırırlar. Zərdьşt mənbələrində həmişə Sepento və Əngire bir-birinin qarşısında durur, Əngire Ahura Məzdadan зirkin işlər gцrmək ьзьn mцhlət almışdır. Buna gцrə də həyat boyunca həmişə Sepento və Əngire arasında mьbarizə və qarşıdurma mцvcuddur ki, əlbəttə, son və yekun qələbə Sepenta ilə olacaqdır. Axırda Əhrimənə və ьmumiyyətlə şər qьvvələrə qələbə зalan məhz Ahura Məzda olacaqdır. Avestada belə oxuyuruq: “İndi şьhud aləmində iki ilkin ruh (Sepento və Əngire) iki kцrpə kimi irəli dьşmьşlər; biri yaxşılıq, biri isə pislikdir; təsəvvьrdə, danışıqda və əməldə. Ağıl sahibləri bu ikiliyin arasından yaxşını seзir və pis adamlar isə pisliyi ixtiyar edirlər. Bu iki ruhun birlikdə yarandığı ilk gьndən biri varlığı və həyatı bərqərar edir, digəri isə yoxluğa və məhvə doğru зalışır. Onların əbədi məqamları (yə’ni, cəhənnəm) yalanзı ardıcıllarına nəsib olacaqdır. Amma yaxşıların əbədi məqamı və pak əndişələri (yə’ni, behişt) doğruluq ardıcıllarına nəsib olacaqdır.

3. Axirət:

Zərdьştilikdə axirət məsələsi aşkar şəkildə işıqlandırılır. Zərdьştilik təlimlərinə əsasən, varlıq aləminin цmrь sona зatandan sonra ьmumi qiyamət başlanacaqdır. O cьmlədən, bьtьn əməllər haqda sorğu-sual ediləcək, yaxşı və pis əməl sahiblərinin yerləri mьəyyənləşəcəkdir. Zərdьşt əqidələrinə uyğun olaraq, цlьmdən bir az sonra insanın əməlləri araşdırılır. Amma onun mьqəddəratı qiyamət gьnьndə tə’yin edilir. Qiyamət gьnьndə hamı cəhənnəmin ьzərində olan “simut təhl” adlı bir kцrpьdən keзməlidir. O kцrpьnьn bir tərəfi behiştə gedib зıxır. (Bu əqidə eynilə İslami e’tiqadlarda olan sirat kцrpьsь ilə uyğundur). Kцrpьnьn əvvəlində əməl dəftəri oxunur və hamının əməlləri Ahura Məzdanın əlində olan tərəzinin iki gцzьnə qoyulur. Tərəzinin yaxşı əməllər qoyulan gцzь ağır olarsa, həmin şəxs behiştə gedəcək, зirkin əməllər qoyulan gцzь ağır olduqda isə, cəhənnəmə gedəcəkdir. Yaxşı əməl sahibləri Zərdьştьn yol gцstərməsi ilə o kцrpьdən sağ-salamat keзib gedəcəklər. Amma şər əməl sahiblərinin cəhənnəmə sьqut etməkdən başqa bir yolları olmayacaqdır.

Zərdьştiliyin mьqəddəs kitabında əfv, bağışlamaq, kəffarə və şəfaətdən sцhbət aзılır; deyilir ki, hər kəs цz əməlinin girovundadır. İnsan yaxşı iş gцrsə, yaxşı fikirləşsə və yaxşı danışsa nicat tapacaq, pis iş gцrьb, pis danışsa və şər əməl sahibi olsa cəhənnəmə getməkdən başqa yolu qalmayacaq.

4. Mьjdə:

Zərdьşt, xalqı Ahura Məzdaya doğru dəvət etməklə yanaşı, inanırdı ki, axırda elə bir gьn gəlib зatacaq ki, hamı dьzgьn bir dinə qovuşacaqdır. Amma o, цzьnь axırıncı peyğəmbər və ьmumbəşəri bir xilaskar kimi tanıtdırmamışdır; həmişə “suşyant” adlandırdığı xilaskarın gəlişini mьjdə verirdi.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Zərdьşt Ahura Məzdanı necə təqdim edirdi?

2. Nə ьзьn Zərdьşt divə pərəstiş etməklə mьxalifətзilik edirdi?

3. «Sepentaminu» və «Əngireminu» nədir və onların rolu nədən ibarətdir?

4. «Emşasipentand»ın nədən ibarət olmasını izah edin?

5. Zərdьştilik tцvhid dinidir, yoxsa ikiliyə pərəstiş dini?

6. Zərdьşt əqidəsində axirətlə əlaqədar hansı inanclar vardır?

7. ”Suşyant” nə deməkdir?

Mьəllimin kцməyi ilə zərdьştlərin Əhrimən barəsində olan əqidələrini mьsəlmanların şeytan barəsində olan əqidələri ilə mьqayisə edin.

OTUZ ЬЗЬNCЬ DƏRS

AVESTA

Tədqiqatзıların arasında zərdьştlərin mьqəddəs kitabı olan Avesta ilə əlaqədar yaranmış anlaşılmazlıq Zərdьştьn цzь barədə olan ixtilaflardan daha зoxdur. Fikir ayrılığının əsası bundan ibarətdir ki, Avesta, ьmumiyyətlə Zərdьştin kitabıdır, yoxsa onun bir hissəsi ona məxsusdur, yerdə qalan hissəsi isə Zərdьştdən əvvəlki dцvrlərə aiddir, və yaxud Mubədlərin vasitəsi ilə ona artırılmışdır? Gцrəsən hal-hazırda əldə olan Avesta həmin kitabın kьlliyyatıdır, yoxsa onun yalnız bir hissəsidir? Daha mьhьm bir məsələ budur ki, Zərdьştin ьmumiyyətlə mьqəddəs kitabı olub, yoxsa yox? Daha məşhur və mц’təbər gцrьnən, eləcə də alimlər tərəfindən daha зox qəbul edilən məsələ budur ki, zərdьştliyin mьqəddəs kitabı olan Avestanın bir hissəsi Zərdьştьn bəyanlar və mьnacatlar məcmuəsidir ki, onun şagirdləri və kцməkзiləri tərəfindən toplanıb yazılmışdır. Amma dini mətnlərdən bir hissəsi Zərdьştdən əvvəl də mцvcud olmuş və mьəyyən mətləblər də sonralar mubədlərin vasitəsi ilə əlavə edilmişdir. Bə’zilərinin dediklərinə gцrə, Avestanın ilk nьsxəsi 21 kitabdan ibarət idi ki, Viştasibin gцstərişi ilə qızıl xətlərlə on iki min inəyin dərisinə yazılmışdır. Amma makedoniyalı İsgəndərin İrana hьcumları zamanı qarət edilib yandırılmışdır. Əşkanilər dцvrьndə Avestanın yeniləşdirilməsinə sə’y gцstərilmişdir və bu mərhələdə onun yalnız şifahi olaraq, yadda qalan hissələri toplanıb yazılmışdır. Buna gцrə də mьasir dцvrdə mцvcud olan kitab əsil Avestanın kьlliyyatı deyil, onun mьəyyən bir hissəsidir.

«Bununla yanaşı, Avesta zərdьştlərin mьqəddəs kitabıdır, onların dini mənbələrinin ən ьstьnь sayılır; əxlaq və əqidələrinin əsasını təşkil edir. Zərdьşt mubədləri Avestaya mьəyyən təfsir və şərhlər yazmışlar ki, onlar “Zend Avesta” adlanır. Avesta dцrd hissədən təşkil olunmuşdur:

Birinci hissə: «Yəsna»

«Yəsna» Avestanın ən mьhьm hissəsidir. Yəsna kəlməsi pərəstiş və sitayiş mə’nasını daşıyır. Bu hissə Ahura Məzdanın sitayiş və tə’rifinə aid ayə və nəğmələrdən təşkil olunduğu ьзьn Yəsna adlandırılmışdır. Bu bцlmədə 72 fəsil (mat) vardır. Yəsnanın 17 fəsli zərdьştlərin məşhur nəğmələri yə’ni, “kasa”lardır.

Kasaların цzь də beş hissədən ibarətdir: “Əhlьb kas” (7 fəsildir), “Ьşnud kas” (4 fəsildir), “Sepentaminu kas” (4 fəsildən ibarətdir), “Rьxşirət kas” (1 fəsil) və “Vəhişto kas” (1 fəsil).

Tədqiqatзıların əksəriyyəti bu fikirdədir ki, kasalar Zərdьştьn цz nəğmələridir və buna gцrə də Avestanın ən mьhьm və əsas hissəsi sayılır. Zərdьştlər barədə tədqiqat aparan alimlərdən biri kasalar bəhsini aşağıdakı şəkildə xьlasələndirmişdir:

1. Allah-taala mцvcuddur, O, bьtьn maddi və mənəvi şeylərin xaliqidir. O, «Sepentaminu» (Sepentminu) vasitəsi ilə və dьşьnməklə Цz yaratdıqlarına varlıq bəxş edir. O, mьqəddəslik və dьzlьk sahibidir; xəlq etmək, bəxşiş (əfv), gьzəştə getmək və bərəkət vasitəsilə dərk olunur. O, altı mьqərrəb mələk (mьcərrəd) vasitəsilə əhatə olunmuşdur ki, onların atası və xaliqidir. Bu altı mələkdən ьз mьqərrəb və mələkuti varlıq onun цz cцvhərindəndir, ondan ayrılmaz olduğunu demək olmaz. Yə’ni, Vəhumilər, Əşə, Sepəntminudur ki, onların vasitəsi ilə xəlq edir. Onun məqamı qəhr və şəhriyar məqamıdır; şьbhəsiz, yaratdığı bьtьn şeylərin mьtləq rəhbəridir. Şəhriyar, hal-hazırda əqidə bəslənən Vilruşun hьcumu vasitəsilə Ənqireminunun əli ilə dağıdılmışdır. Amma son anda ilk vəziyyətinə qaytarılacaqdır. Xordad və Mordad da onun zatından ayrılan deyildir. Amma bunlar цzləri mьkafatdan ibarətdir ki, o, Allahın istəyi əsasında zahidliklə əməl edən şəxslərə və’də verilmişdir. Bu altı mьqərrəbin axırıncısı Armiti, yaxud Harsayi mьqəddəs insanla Allah arasında mьştərək olub, bu iki varlıq arasında dьzgьn rabitənin gцstəricisidir. Allah ağıllı bir rəhbərdir və Əhrimən qьvvələrinin fцvqьndə dayanır.

2. Dьnya Əşə (dьzlьk) və yalan arasında bцlьnmьşdьr. Əşə elimli rəhbər olan Sepəndminun vasitəsilə yaradılmışdır. Amma yalanın mənşəyi barəsində peyğəmbər susmuş və heз bir şey deməmişdir. Bir-birilə fəza təşkil edən bu iki qьtb arasında (dьzlьk və yalan) ikiliyə yцnəlmə və onların arsında insanların azad seзməsinin mьmkьnlьyь Zərdьşt təfəkkьrьnьn əsasını təşkil edir.

3. Elm sahibi olan rəhbərin məxluqatı azad şəkildə xəlq olunur. Onlar dьzlьk və yalandan birini seзməkdə azaddırlar. Bu məsələ ilahi mьqərrəblər qədərincə insanlara da aid olur. Buna əsasən heyrətləndirici tərzdə Sepentminunun qardaşı kimi vəsf olunan Əngireminu цzь ən pis işləri seзir. Bu seзki onun ixtiyar və iradəsindən irəli gəlir; divlər də belədir. Zərdьşt kцhnə mə’budları, onlara ibadət mərasimlərinin tələbi olan kobudluq xatirinə şər və Əhrimən qьvvələri hesab etmişdir.

4. İnsan tam azad olduğuna gцrə, цzьnьn son talehinin məhsuludur və yaxşı işlər yerinə yetirməklə əbədi mьkafatlara nail olur; Xordad (yə’ni, salamatlıq) və Mordad (əbədilik) ona məxsusdur, divpərəstlər də vicdan və adil Allahın vasitəsilə əbədi əzabla ən pis varlıqlara məhkum edilir.

5. Əşənin xarici vьcudu atəşdir və zərdьştlərin dini mərkəzlərinə və ocaqlarına зevrilən də məhz bu atəşgahdır. Ərimiş metalın və odun зətin imtahanları vasitəsilə Zərdьşt sцzьnьn haqq olmasını isbat edir. Həmзinin həmin atəş və qızarmış dəmir vasitəsilə bəşəriyyət dьnyanın son anlarında mьhakiməyə və hesaba зağırılacaqlar.[11]

İkinci hissə: «Vistert»

«Vistert» əbədi həyat dцvranı və rəhbərlər mə’nasındadır. Avestanın bu hissəsi dua və sitayişlərdən ibarətdir. Ahura Məzdanın dərgahında Zərdьşt, Emşanspentant, İzadan və s. mьcərrəd aləmin, asimanın və onda olanların rəhbərləridir. Bu bцlmədə həmзinin dini bayramlar və onunla əlaqədar sцhbətlər gedir. Vistert 22, yaxud 27 fəsildən ibarətdir.

Ьзьncь bцlmə: «Vendidad»

«Vendidad» - divlər əleyhinə olan qanun mə’nasındadır. Avestanın bu hissəsində dini qayda-qanunlar, hцkmlər, dьnya və axirətdəki cəzalar işıqlandırılır; fərdi və ictimai hцkmlər bu hissədə toplanmışdır. Bu hissə həqiqətdə 22 fəsildən ibarət olan fiqhi bir kitabdır ki, hər fəsildə şəriət hцkmlərinin bir qismi bəyan olunmuşdur. Burada murdar şeylər, pakedicilər, murdarlanmış şeylərin paklanma qaydası, məssi-meyyit qьslьnьn qaydası, divlərin hьcumunun, bцyьk gьnahların və murdar heyvanların həmləsinin qarşısını necə almaq barədə qayda-qanunlar toplanmışdır.

Vendidadda dьnya və axirət və’dələri barəsində, Əhrimənin Zərdьştlə necə mьbarizə aparması, elm цyrənməyə, tə’lim-tərbiyəyə rəğbətləndirmə, izdivac edib ailə qurmaq və s. kimi məsələlər bəyan olunmuşdur.

Dцrdьncь hissə: «Kiзik Avesta»

Bu bцlmə Sasanilər dцvrьnьn məşhur mubədi kimi tanınan Azər-pad-maraspənd (odun keşikзisi) tərəfindən yazılmışdır. Bu kitab dualar, namaz, mьxtəlif gьnlərin mьnacatları, dini bayramlar, izdivac, цlьm mərasimləri, xoş və acı gьnlər, gьnahların kəffarəsi, hacətlərin цdənilməsi və bu qəbildən olan digər məsələlərə aiddir.

Yəştlər kiзik Avestanan digər bir hissəsini təşkil edir. Yəşt fidyə və yalvarış mə’nasındadır. Bu hissədə 22 fəsil vardır və hər bir fəsil mələklərdən birinin tə’rif və vəsfindədir. Yəşitlərdən hər biri zərdьştlər tərəfindən ilin mьəyyən vaxtlarında oxunur.

* * *

Dərsin əvvəlində qeyd olunduğu kimi, on iki min inək dərisində yazılmış əsil Avesta İsgəndər tərəfində yandırılıb məhv edilmişdir. Mцvcud olan Avesta Əşkanilər dцvrьndə ağızdan-ağıza eşidilməklə, yaxud da yadda qalanları yığıb bir yerə toplamaqla yazılmışdır. Bu tarixi məlumatların dьzgьnlьyь sьbuta yetsə, Avestaya nə qədər təhrif və dəyişikliklərin edilməsini təsəvvьr etmək olar. İlk Avestanın зox geniş həcmə malik olmasını, onun ilk nьsxəsinin misilsiz bir vəziyyətdə yazılmasını və bьtьn ayələrinin qorunmasının qeyri-mьmkьnlьyьnь nəzərə alaraq, onun sonrakı nəsillərə gəlib зatmasının nə dərəcədə зətin bir iş olduğunu başa dьşmək olar. İlk Avestanın aradan getməsi ilə onun yeni nьsxəsinin yazılması arasındakı uzun zaman fasiləsi də bu məsələnin mьrəkkəbliyini bir neзə dəfə artırır.

SUALLAR

1. Avesta kimin gцstərişi ilə və necə yazılmışdır?

2. ”Zənd Avesta” nə deməkdir?

3. Yəsnanın mцvzusu nədən ibarətdir?

4. Vəndidad hansı məsələləri əhatə edir?

OTUZ DЦRDЬNCЬ DƏRS

ZƏRDЬŞTİLİYİN DİNİ AYİNLƏRİ

1. Odun mьqəddəs sanılması:

Zərdьştlər dцrdlьk təşkil edən ьnsьrləri (su, od, hava və torpaq) pak və mьqəddəs sayırlar. Zərdьştilik hцkmlərində bu dцrd ьnsьrь aludə edən şəxslər ьзьn ağır cəza tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur. Əlbəttə, atəş daha artıq ehtirama layiq gцrьlьb və zərdьştlər onu nur və işıqlıq simvolu, ilahi mələkut nişanəsi, nurun və işıqlığın xaliqi olan Ahura Məzdanın rəmzi hesab edirlər. Zərdьştlər odu mьqəddəsləşdirməkdə o qədər ifrata varmışlar ki, onların mə’bədləri də atəşgah adlandırılmışdır; onların ibadətləri də odun qarşısında yerinə yetirilir. Buna gцrə də zərdьştlər sair qцvmlər və digər din ardıcılları arasında atəşpərəst kimi tanınmışlar.

Mьqəddəs atəş uzun-uzadı hazırlıqlar və mьfəssəl ibadətlər silsiləsi ilə yanaşı hazırlanır. Ən mьqəddəs atəş odur ki, on altı ayrı-ayrı atəşdən təşkil olunsun. (Yə’ni, on altı məntəqədə xьsusi mərasim, dua və zikrlərlə mьqəddəs atəş hazırlansın, daha sonra onlar bir-birilə birləşdirilsin).

Atəşin mьqəddəs sayılıb pak saxlanmasının qaydalarından biri də budur ki, ətirli səndəl ağacının odunlarından bir neзəsini yonaraq ьst-ьstə toplayır və onları odun ьzərinə tцkьrlər. Sonra atəş şц’lələrinin yuxarısında azacıq məsafədə atəşlə təmasda olmayan metal bir qaşıq saxlayırlar; onda kiзik bir dəlik aзılır və qaşığın arasında səndəl зubuqlarının ovuntularını tцkьrlər. Sonra mьqəddəs зubuqlar yığımını alovlandırıb dua və nəğmə oxuyub qiraət etməklə məşğul olurlar. Bu əməli 91 dəfə təkrar edirlər. Nəhayət mubədlərin 16 mьxtəlif məntəqədən bir yerə topladıqları pak atəş mьqəddəs bir kьrədə yandırılır və mubədlər цz ağızlarını incə bir parзa ilə цrtьb uzaqdan tənəffьs etdikləri bir halda onu yandırırlar.

Odun qorunduğu qab daxili otağın yaxınlığında kьllə doludur və orada dцrd ayaqlı bir kьrsь vardır ki, mubədlər onu nцvbə ilə səndəl ağacının зubuğunun qırıqları ilə alovlu saxlayırlar. Ağızlarına bir parзa bağlayırlar ki, nəfəsləri pak oda ьfьrьlməsin və onu зirkləndirməsin. Həmзinin odun kənarında asqırıb və ya цskьrməkdən цzlərini saxlayırlar.

Zərьdşt dininin ardıcılları gьnьn istənilən vaxtında atəşgahın iзərisinə gedə bilərlər. Mə’bədə daxil olmazdan qabaq цz əllərini və ьzlərini suya зəkir, Avestanın bir hissəsini tilavət edir, dua və mьnacat oxuyurlar. Sonra ayaqqabılarını зıxardaraq mə’bəd otağına daxil olub, mьqəddəs məşəlin qarşısında namaz qılır, bir qədər səndəl зubuğu ilə yanaşı olan nəzir və hədiyyəni mubədə təqdim edirlər. Bunun mьqabilində mubədin ixtiyarında olan mьqəddəs kьldən bir qab gцtьrьr, feyz və bərəkət kəsb etmək niyyəti ilə цz ьzlərinə və gцzlərinə sьrtьrlər. Sonra oda tərəf tə’zim əlaməti olaraq əyilərək namaz qılır, dua oxuyur və hər bir halda həmin odu ilahi mələkut nişanəsi və rəmzi kimi qələmə verirlər; onlar oda allah kimi deyil, onun nişanəsi kimi pərəstiş edirlər. Daha sonra yavaşca arxaya зəkilir, ayaqqabı зıxarılan yerə зatır və atəşgahdan xaric olurlar.

2. Atəşgah:

Zərdьştlər atəşgahı ətrafı aзıqlıq olan bir məkanda dьzəldirlər. Hər atəşgahda atəş yandırmaq ьзьn xьsusi bir mərkəz vardır ki, ətriban yə’ni, odun qoruqзusu olan mubəddən başqa heз kəs oraya daxil ola bilməz. Ətribanlar atəşin ətrafına gedərkən tənan yə’ni, ağıza bağlanan şeyləri geyməlidirlər ki, onların nəfəsi mьqəddəs odu aludə etməsin. Atəşgahın sağ tərəfində dцrdbucaqlı şəkildə geniş bir otaq vardır ki, mьxtəlif və bir-birinə bərabər hissələrə bцlьnmьşdьr; hər biri xьsusi bir iş ьзьn nəzərdə tutulmuşdur. Bu otağı yəzqənşah yə’ni, ibadət məkanı adlandırırlar. Od yandırılan yeri atəşgahın ortasında dьzəldirlər ki, gьnəşin odun ьzərinə saзmasının qarşısı alınsın.

Mьqəddəs atəşin mьxtəlif nцvləri vardır və onlara cəmiyyətlər əsasında tə’riflər verilir. Məsələn, evin atəşi, qəbilənin atəşi, kəndin atəşi, əyalətin atəşi və s. Atəşin qoruqзusuna “manənd” deyilir və bu vəzifə mubəd vəzifəsindən ibarət olan ətribanlardan fərqlənir. Manənd ruhani hey’ətlərin bir ьzvьdьr ki, mubədin nəzarəti altında odun qorunub saxlanması vəzifəsini цhdəsinə almışdır. Atəşgah həmişə ətirli yanıqlar səbəbi ətirlənir və odu səndəl зubuğunun hissələri ilə qeyd etdiyimiz mərasimlər əsasında paklayır və həmişə yanar vəziyyətdə saxlayırlar.

3. Mubədlər:

Mubədlər zərdьşt dininin dini rəhbərləri və ruhaniləridir, mьxtəlif dini vəzifələri цhdələrinə alırlar. Onlar цz ardıcıllarına moizə edib yol gцstərməkdən əlavə, atəşgahların ibadət mərasimlərini, mьqəddəs odu yandırmaq ьзьn odunların paklanmasını və mьqəddəs atəşin qorunub saxlanmasını цhdələrinə alırlar. Həmзinin təharət hцkmlərinin icrası, gьnahkarların e’tiraflarını eşitmək, onları əfv edib gьnahlarından keзmək, kəffarənin miqdarını tə’yin etmək, cərimələr, viladət zamanı adi təşrifatların yerinə yetirilməsi, mьqəddəs kəmərin bağlanması (kəşti), əqd mərasiminin icra edilməsi, cənazənin dəfni, dini bayramların keзirilməsi və icrası зox ağır olan şər’i cəza qanunlarının tətbiqi və bu kimi digər işlərin hamısı zərdьşt rəhbərlərin və mubədlərin цhdəsindədir.

4. Nəcasət və təharətin hцkmь:

Zərdьştlərin nəzərində əşyaların зoxu murdar və mənfurdur. Belə ki, bir şəxs və bir şey onlarla təmasda olsa, ciddi və xьsusi şəkildə paklanmalıdır. Цlь insan və heyvanların cəsədi, div, heyzli və nifaslı qadın, цlь uşaq dьnyaya gətirən qadın, heyvanların cəmdəyi ilə təmasda olmaq, su, torpaq, yaxud atəşi aludə etmək və sair məsələlər nəcasətlərdən sayılır; nəcasətdən paklanmaq ьзьn зoxlu hцkmlər mьəyyənləşdirilmişdir. Bundan əlavə, qamзı, yaxud e’dam kimi şər’i cəza qanunları torpağı, və ya odu murdarlayan və yaxud da цlь bir şəxsi təklikdə daşıyan şəxslər ьзьn təyin edilmişdir. (Vendidad, dцrd cildli kitab, Haşim Rəzi).

5. Zərьdştlərin dini mərasimlərindən biri də budur ki, uşaq həddi-bьluğ yaşına – 15 yaşına зatan zaman sidrə kцynəyi geydirilir, belinə koşti bağlanır. Sidrə alt kцynəyə bənzər kiзik bir kцynəkdir ki, xьsusi biri formada tikilir, koşti də hinduların zənnarına oxşayan mьqəddəs bir kəmərdir.

Zərdьşt ayinində olan bir qız, yaxud bir oğlan həddi-bьluğ yaşına зatıb Avestadan din tə’limlərini цyrəndiyi zaman, onun valideynləri sidrə geymək və koşti bağlamaq mərasiminin icra olunması ьзьn mьəyyən bir gьn tə’yin edir və цz qohum-əqrəbalarını, dostlarını bu mərasimə də’vət edirlər. Bu gьndə əvvəlcə bцyьk bir sьfrə salınır və onda atəş sinisi, səndəl ağacından dьzəldilmiş qab, ud зubuğu, bir qabda qurudulmuş meyvələr (pьstə, badam, qoz, fındıq, sincid, ərik yarpağı, əncir, nargil və bir qədər noğul və şirni tцkьlьr; ona nərək deyilir) və bir qədər gьl, gцy, avişən yə’ni, kəklikotu və dьyь ilə bəzəyirlər. Daha sonra həddi-bьluğa зatan oğlan və ya qız sidrə kцynəyini geydikdən sonra sьfrənin bir kənarında ьzь gьnəşə tərəf oturur, mubəd onun qarşısında dayanır və mərasimi orzodişt (razi-niyaz ayini) oxumaqla başlayır. Sonra mubəd sьfrənin digər tərəfinə gedir, təzə həddi-bьluğa зatan şəxsin arxasında dayanır və koştini onun belinə bağlayır. Bu mьddətin hamısında həddi-bьluğa зatan şəxs mubədin biləklərini цz əllərində saxlayır və dua oxuyarkən onunla birlikdə zьmzьmə edir, mərasim sona зatdıqdan sonra həddi-bьluğa зatan şəxs цz yerində durur və mubəd də əvvəlki yerinə gedərək onun qarşısında ayaq ьstə dayanıb Avestanı onun sağ-salamat olması niyyəti ilə qiraət edir. Qiraət halında da kəklikotu, dьyь və şirnilərin bir hissəsini onun başına tцkьrlər.

6. Цlьlərin dəfn mərasimi:

Vendidadın зox hissəsi цlьlərlə əlaqədar hцkmlərə məxsusdur və bunun da səbəbi budur ki, zərdьştilik nəzərindən цlь зox зirkin bir varlıq hesab olunur. Buna gцrə də onun torpaqda dəfn edilməsi qadağan və haramdır. Зьnki onların nəzərində torpaq pak və mьqəddəs bir ьnsьrdьr və buna gцrə də цlьnь torpaqda dəfn edən bir şəxs ьзьn ağır cəza tədbirləri nəzərə alınmışdır. Bə’zi şəraitlərdə onun barəsində цlьm hцkmь də verilir. Bu e’tiqad əsasında zərdьştlər цz цlьlərini mьəyyən mərasimdən sonra daxmada, yaxud “Bьrcь xamuşan”da qoyurlar ki, qurd-quşlara yem olsunlar. Цlьlərin sьmьkləri gьnəşin altında quruduqdan sonra həmin daxmanın axır hissəsində qazılmış quyuya tцkьlьr. Amma son yarım əsirdə zərdьştlər dəfn ьslubunu başqa bir şəkildə həyata keзirirlər. Bu məqsədlə əvvəlcə цlьnьn gцzlərini bağlayır, əllərini sinəsinə qoyur, ayaqlarını da dizlərinə qədər bьkьb təmiz bir otaqda daşla dцşənmiş yerin ьzərində, yaxud dəmir bir taxtın ьzərində uzadırlar. Sonra isə sayı adətən iki, dцrd, yaxud altı nəfərdən ibarət olan pişqahnam (цlь зəkənlər) vasitəsi ilə dəmir bir tabuta qoyularaq dəfn olunacaq yerə aparılır. Orada pakşuların (цlьyuyanların) vasitəsilə təhvil alınıb qьsl-kəfən edilir, koşti bağlandıqdan sonra dəmir taxtın ьzərinə qoyulur və ağ bir parзa ilə ьzləri цrtьlьr. Daha sonra namazxanaya aparılır ki, orada mubədlər qasaları oxumağa başlasınlar. Bu işin axırında цlьnь həmin dəmir taxtla birlikdə qəbirin iзinə qoyurlar ki, torpağa toxunmasın. Daha sonra qəbirin ьstьnь daş və betonla цrtьrlər.

Bu dərsdə qeyd olunanlar zərdьştlərin dini ayinlərindən bəzi nьmunələr idi; onların dini hцkmlərinin hamısı bu kitabın bəhslərinə sığışmaz və bu barədə yazılmış mьfəssəl kitablara, xьsusilə Vendidada mьraciət etmək olar.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Atəşgah necə bir məkandır?

2. Mubədlərin vəzifəsi nədir?

3. Sidrə geymək və koşti bağlamaq mərasimini izah edin.

4. Qədim zərdьştlər цlьlərlə necə rəftar edirdilər?

Atəşin mьqəddəsləşdirilməsi mərasimini izah edin.

OTUZ BEŞİNCİ DƏRS

ZƏRDЬŞT DİNİNDƏKİ DƏYİŞİKLİKLƏR

Zərdьştilik əsrindən sonra Mazdaizm зoxlu dəyişikliklərə mə’ruz qaldı. Bu din bir tərəfdən neзə-neзə firqələrə bцlьndь, digər tərəfdən də yeni ayinlərlə - Manəvi, Məzdəki kimi cərəyanlarla ьzləşdi və həmзinin bir зox siyasi hadisələrlə qarşılaşdı.

1. FİRQƏLƏR

Ьзьncь dərsdə qeyd olunduğu kimi, zərdьştilikdə əsas bəhs Ahura Məzdanın xilqət aləminə olan mehr-məhəbbəti, Sepentaminunun və Əngirəminunun Ahura Məzda ilə olan rabitəsinin necəliyi ətrafındadır. Zərdьştiliyin ilkin tə’limlərinə əsasən, Ahura Məzda цz əndişəsində iki minunu xəlq etmişdir. Bu iki minu xilqətin əvvəl зağlarından xeyirlə şərdən birini seзməyə və цz seзimləri ilə Sepənd və Əngura olmağa vadar edilmişlər. Bu seзki o qədər əsaslı və mьhьm idi ki, Sependminu цz dьşməni Əngirəminuya demişdir: “Bizim fikrimiz, ayinimiz, meylimiz, seзimimiz, sцhbətimiz, əməlimiz, elmimiz və ruhumuz bir-birilə mьvafiq deyildir.”

Hər halda Allah iki minunu xəlq etmişdir, onlardan biri xeyir və yaxşılığı, digəri isə şər və pisliyi seзmişdir. Buna əsasən, allah Ahura Məzda hər iki minudan ilkindir; baxmayaraq ki, Sepentminu ilə mьvafiqdir və Əngireminunu rədd edir.

Amma Ahura Məzda ilə bu iki minu arasında əvvəlcədən tə’yin olunmuş rabitə sonrakı dцvrlərdə dəyişdirildi və bu rabitənin təhlil və dəyişdirilməsinin necəliyi ilə əlaqədar olaraq, zərdьşt dini ьз firqəyə bцlьndь: Sənəviyyani Məzdai, Məsxiyyə və Zərvaniyyə.

1. Sənəviyyani Məzdai:

Bu firqə nur və işıqlığın xaliqi və məzhəri olan Sepəndminunun Ahura Məzda ilə eyni səviyyədə olduğuna və Əhrimənin onun mьqabilində dayandığına etiqadlıdır. Onlar mьtləq işıqlığa və nura pərəstiş edir, hər nцv nuru ondan bilir və onu (mьtləq işıqlığı) aləmin rəhbəri kimi təqdim edirdilər; bьtьn yaxşı işləri ona aid edirdilər. Onun adı Ahura Məzda, yaxud Xudavənd və yaxud da Yəzdandır. Bunun da mьqabilində Əhrimən qərar tutur ki, bьtьn pis işlər ona mənsub edilir. Ahura Məzda bu kimi işlərdən pak və mьnəzzəhdir. Buna əsasən, bu firqə Ahura Məzdanı nurun xaliqi hesab edərək, onunla zьlmət xaliqi olan Əhrimənin arasında daimi mьbarizə və keşməkeş olduğuna inanır və bu aləmin əslinin nur və zьlmətdən nəş’ət tapdığına inanırdılar.

2. Məsxiyyə:

Məsxiyyə firqəsi varlığın əslini Ahura Məzda hesab edir, amma inanırdılar ki, Əhrimənin də əsli (qədimki tə’rifi ilə yanaşı) allahdandır. Bu firqə ona gцrə Məsxiyyə adlanmışdır ki, ona əqidə bəsləmək, Ahura Məzdanın Əhrimən ьзьn mənşə olması, zьlmətin və pisliklərin əsil ьnvanı ilə tanınan Əhrimənin mьtləq xeyir və yaxşılıqdan ibarət olan Ahura da məsx olmasını tələb edirdi.

3. Zərvaniyyə:

Zərvan sonsuz zaman və məkan mə’nasındadır. Zərvaniyyə firqəsi inanır ki, Zərvan əsildir; Ahura Məzda və Əhrimənin xaliqidir. Zərvandan bir xeyir allahı və bir də şər div yaranmışdır ki, birincisi Orməzd, yaxud Ahura Məzda, ikincisi isə Əhrimən adlanmışdır. Zərvaniyyənin nəzəriyyəsinə uyğun olaraq, Ahura Məzda zərdьştlərin yeganə allahı olmaqla, Zərvan adlı başqa bir allahın da məxluqudur.

2. YENİ DİNLƏR

Zərdьşt dininin qarşılaşdığı digər bir cərəyan da iki yeni e’tiqadi cərəyanın formalaşması idi ki, Məzdai dininə artırılan inhiraf və təhriflər əsasında yaranmışdır. Bu iki ayin aşağıdakılardır:

Manvi və Məzdəki ayini.

Bundan əlavə, zərdьştilik digər bir real gerзəkliklə də qarşılaşdı və bu da məsihilik və islam kimi yeni səmavi dinlərin zьhur etməsi idi.

1. Manvi ayini:

Mani ьзьncь miladi əsrinin əvvəllərində цzьnь axırıncı peyğəmbər, цz dinini isə dinlər arasında ən kamil bir din kimi təqdim etdi. O, zərdьştiliyin əqidəvi əsaslarını, xьsusilə zərvaniyyə firqəsinin təlimlərini məsihiliyin, budaizmin, hinduizmin əqidə ьsullarına və eləcə də işraqi fəlsəfəsinə qatmaqla, bundan əlavə, onlara bə’zi şəxsi nəzərlərini artırmaqla Manvi ayininin əsasını qoydu. Onun dini kitabı Orjanək adlanırdı. Mani mahir bir rəssam olduğuna gцrə цz mьqəddəs kitabını зoxlu rəsm əsərləri ilə bəzədi; bu kitab həqiqətdə rəsm əsərləri ilə illьstrasiya olunmuş yeganə mьqəddəs kitab sayılırdı.

Цz ayinində zərvaniyyənin ikilik əqidəsinə yer verən Manvi firqəsi sьr’ətlə yayılıb genişləndi və zərdьştliyin əhatə etdiyi sahələrin зoxuna hakim kəsildi. Amma İslam dini zahir olduqdan sonra mьsəlmanlar manviləri təkallahlı və kitab əhli hesab etmədiyinə gцrə, onlar azlıq təşkil edən dini bir qurum kimi islam cəmiyyətində цz həyatlarını davam etdirə bilməyib, tədricən aradan getdilər.

2. Məzdəki ayini:

Məzdəkilik Manvi ayinindən parзalanaraq yaranmış bir firqədir ki, Məzdəkin vasitəsi ilə Miladın beşinci əsrinin axırlarında formalaşmışdır. Məzdək, Manvi rəhbərlərinin ьstьnlьyь ilə mьxalif idi. Ona gцrə də цz yaratdığı firqəni Manvi və Zərdьştiliklə mьxalifətзilik vasitəsi yaratmaq məqsədi ilə icad etmişdi. Məzdək əqidəsinin ən mьhьmlərindən biri mal, sərvət, ləzzət və maddi ne’mətlərdən, o cьmlədən qadın, həyat yoldaşı, ev və s. kimi şeylərdən istifadədə hamının bərabər olmasıdır. O, inanırdı ki, mal-dцvlət sərvətlilərdən alınaraq yoxsullara verilməlidir ki, hamı ondan bərabər şəkildə bəhrələnsin.

Sasani şahı Ənuşiravanın atası Qubad цzьnьn şəxsi və siyasi hədəfinə gцrə (bəlkə də zərdьşt ruhanilərini və əşraf təbəqəsini əzmək ьзьn) Məzdəkiliyə ьz tutub ona зox geniş imkanlar verdi. Beləliklə, Məzdək цz ayinini o dцvrdə zərdьşt cəmiyyətində genişləndirə bildi. Amma Qubaddan sonra Ənuşiravan məzdəkiləri kьtləvi şəkildə qırmağa başladı və bundan sonra Məzdəkilik gizli bir firqə şəklinə dьşdь; bu firqə İslamın zьhurundan sonra ьз əsr цz həyatını davam etdirə bildi.

3. Məsihilik:

Zərdьşt cəmiyyətini təhdid edən və onu bir din kimi əsaslı şəkildə təhlьkə ilə qarşılaşdıran ьзьncь din məsihilik idi. Məsihilik İran zərdьşt cəmiyyətinə əsasən iki yolla daxil oldu: Biri məsihi təbliğatзılarının vasitəsi ilə; digəri isə İran dцvləti tərəfindən mьharibələrdə əsir dьşərək цlkənin mьxtəlif məntəqələrinə yayılan şəxslərin əli ilə. Məsihilik Xosrov Pərvizin dцvrьndə зox yьksək nьfuza malik idi və bu dцvrdə İran şahlarının yaxın adamlarından зoxu məsihi oldular; şahın цzь də bu dinə meyl etdi və bununla da məsihiliyin genişlənməsi ьзьn mьnasib şərait yarandı.

4. İslam dini:

İslam dini İrana daxil olan ərəfələrdə zərdьştilik zərvaniyyə, manvi, məzdəki və s. cərəyanların xurafi əqidələrinə dьзar olmuşdu və onun əqidə ьsulları insani dəyərlərdən зox uzaq dьşmьşdь. Digər tərəfdən də bu din fəsad, eyş-işrətзilik və sinfi ziddiyyətlər bataqlığında qərq olmuş, hцkumət aparatı ilə mubədlərin əlində oyuncağa зevrilmişdi. Buna gцrə də xalq kьtlələri əvvəldən az-зox tanış olduqları yeni bir din qarşısında mьqavimət gцstərmədilər və onu asanlıqla qəbul etdilər. Зьnki, onun təkallahlıq və tцvhid əsasında olmasını, fitrətlə uyğun və Ahura Məzda ruhuna malik bir din olduğunu gцrьrdьlər; bəlkə də zərdьştlərin belə bir mцvqedə olmasında Suşyantın gəlişinə verdiyi və’də də tə’sirsiz olmamışdır. Bundan əlavə, İslam ordusu rəhbərlərinin зox sadə şəkildə yaşaması, onların adi əsgərlərlə eyni səviyyədə və birlikdə olması iranlıların ruhiyyəsində зox dərin tə’sirlər buraxdı; onlar yeni dini qəbul etmək ьзьn daha зox maraq gцstərdilər. Buna gцrə də İranın mьsəlmanlar tərəfindən fəth olunması hadisəsində, qısamьddətli mьharibələrdə Nəhavənd şəhərinin yaxınlığındakı Qadisiyyə məntəqəsində baş verən vuruşmalar istisna olmaqla, İran imperatorluğunun qalan şəhərlərində camaat islam dininə yьksək rəğbətlə qoşulurdular.

3. SİAYSİ DƏYİŞİKLİKLƏR

Dцrdьncь dərsdə qeyd olundu ki, İsgəndərin İrana həmləsindən sonra zərdьştilik rцvnəqdən dьşdь, Avestanın yeganə nьsxəsi də yandırıldı. Amma Əşkanilər silsiləsinin tə’sis olunmasının ardınca, Avestanın yenidən bir yerə yığılıb kitab halına salınması başlandı və bundan sonra Zərdьşt dini yenidən dirзəlməyə başladı. Bu rцvnəq Sasanilər dцvlətinin tə’sis olunması və Zərdьştliyin цlkənin rəsmi məzhəbi kimi e’lan olunmasından sonra bir neзə dəfə yьksəldi. Sasani şahları mubədlərə geniş imkanlar verib, sair məzhəb ardıcılları ilə pis rəftar etdilər. Zərdьşt ruhanilərinin tə’siri altında camaatı цz məzhəblərini tərk etməyə və bu dini qəbul etməyə məcbur etdilər. Digər tərəfdən də zərdьşt mubədlərinin səltənət aparatında əldə etdikləri hədsiz mцvqelərə gцrə cəmiyyət sinfi ziddiyyətlərə dьзar oldu; camaatın dini rəhbərliyə qarşı narazılıqları artdı. Bu da İran xalqlarının İslam dininə ьz gətirməsinin əsas amillərindən biri idi. Belə ki, qısa bir mьddət ərzində camaatın əksəriyyəti islamı qəbul etdi və o zamandan indiyə qədər zərdьştlər İran xalqları arasında azlıq təşkil edən dini qurum kimi цz həyatlarını davam etdirirlər.

SUALLAR

1. Sepentminu və Əngireminunun rabitəsi Sənəviyyani Məzdai firqəsi nəzərindən necədir?

2. Nə ьзьn Məsxiyyə firqəsi belə adlanmışdır?

3. Zərvan nə deməkdir və zərvaniyyə firqəsinin əqidəsi nədən ibarətdir?

4. Manvi əqidəsi nədir?

5. Məzdəki ayininin ən mьhьm əqidəsi nədir?

6. Nə ьзьn İslam dini Zərdьştiliyə qalib gəldi?

OTUZ ALTINCI DƏRS

BƏNİ-İSRAİL QЦVMЬ

Yəhudi dini Bəni-İsrail qцvmьnə mənsub edilir və bu qцvmdən olan həzrət Musa (ə) Bəni-İsrail arasında peyğəmbərliyə seзilmişdi. Həzrət Musa (ə)-ın be’sətinin tarixi şəraitlərini və yəhudi şəriətinin tə’sis olunmasını aydınlaşdırmaq ьзьn bu qцvmьn tarixinə qısa bir nəzər salmaq zəruridir.

Bəni-İsrail İbrani və Sami irqindəndir. İbranilər ilk əvvəldə Ərəbistan yarımadasının şimalındakı səhralarda, Şam diyarının ətrafında kцзəri həyat tərzi sьrьrdьlər. Onların əqidələri sair bədəvi ərəblər kimi fetişizm və animizm olmuşdur. Həzrət İbrahim (ə) tцvhid dininin əsasını qoyana qədər onlar bir neзə allaha inanırdılar.

Bə’zi tədqiqatзıların fikrincə, İbrami ləqəbini Kənanilər həzrət İbrahim (ə) Kənana daxil olduqdan sonra ona və onun ardıcıllarına vermişdilər. Зьnki «İbrani» sцzь «əyn», «bey» və «re» kцkьndən olub «keзmək» mə’nasındadır. Həzrət İbrahim (ə) Kənan diyarına зatmaq ьзьn Fərat зayından keзdiyinə gцrə ona bu ləqəb verilmişdi.

Həzrət İbrahim (ə) qoca yaşlarında iki цvlad sahibi oldu; biri İsmail digəri isə İshaq. İshaqın iki ekiz oğlu oldu ki, birinə İsu (зox tьklь deməkdir) adı qoyuldu; зьnki dьnyaya gələndə onun bədəni tьklь idi. İkinci oğlu isə Yə’qub adlandırıldı. Yə’qub isə tə’qib edən mə’nasındadır; зьnki birinci цvladın ardınca doğulmuşdu.

Həzrət Yə’quba Tцvratda qeyd olunan bir xurafatзı hadisə əsasında yə’ni, Allahla gьləşmək (nəuzibillah) məsələsində[12] İsrail ləqəbi verildi; yə’ni, qəhrəmana qalib gələn bir şəxs. Həzrət Yə’qubun on iki oğlu oldu ki, onların nəsli Bəni-İsrailin on iki tayfasını təşkil edir.

Eramızdan əvvəl, təqribən 17-ci əsrdə həzrət Yə’qub əhli-əyalı ilə birlikdə Kənanda quraqlıq olduğuna gцrə Misirə kцзmьşdь. Misirdə Yə’qubun oğlu Yusif oranın baş vəziri olmuşdu. Buna gцrə də Yə’qub və onun ailəsi orada зox hцrmətlə qarşılandı; onlarla layiqli tərzdə rəftar edilərək əkinзilik ьзьn зox yararlı, mьnbit torpaq sahələrini onların ixtiyarında qoydular. Məhz bu dцvrlərdə Bəni-İsrail on iki tayfaya bцlьndь. Lavi, yaxud Levi qəbiləsi həzrət Musa, Harun, Məryəm və İsanın mənsub olduğu on iki tayfadan biridir.

Bəni-İsrail tayfaları uzun illər Misirdə зox əzizlənib firavanlıqla yaşadılar və зoxlu sərvət toplaya bildilər. Onların зoxu yьksək hцkumət məqamlarında idilər. Amma Misir fir’onları istilaзı qцvm olan Higzus qцvmьnə qələbə зaldıqdan və onları цz diyarlarından qovduqdan sonra Bəni-İsrail illə зox pis rəftar etməyə başladı; зьnki, Bəni-İsrail onların nəzərində qəribə və yad sayılırdı. Onlarla higzuslarla olduğu kimi зox da qəddar rəftar etmirdi, amma hər bir halda qibtilər[13] arasında yadlarla mьbarizə ruhiyyəsinin icad olunması Bəni-İsraillə mьnasibətin dəyişməsinə səbəb oldu. Qur’ani-Kərimin bəyan etdiyi kimi, misirlilər Bəni-İsrail tayfalarına зoxlu zьlmlər edir, onlara işgəncələr verirdilər. Onların oğlanlarını цldьrьr, qad

Date: 2015-12-11; view: 884