SAMOGŁOSKI.

Samogłoski (z punktu widzenia własności artykulacyjnych) – to głoski otwarte, tzn. takie, przy których wymawianiu powietrze wydychane z płuc nie napotyka przeszkody w nasadzie. Samogłoski to głoski dźwięczne, ponieważ w ich wymowie wiązadła głosowe drżą, dzięki czemu powstaje ton krtaniowy. Z punktu widzenia własności akustycznych są to drgania quasi-periodyczne.

Artykulacyjne cechy samogłosek

Samogłoski cechuje brak przeszkody na drodze wydychanego z płuc powietrza. W opisie artykulacyjnym samogłosek uwzględnia się pionowe i poziome położenie języka oraz układ warg (dzięki temu zmienia się kształt i objętość jamy ustnej i powstają głoski o różnym brzmieniu).

Położenie języka przedstawia się w sposób uproszczony za pomocą tzw. trójkąta samogłoskowego (trójkąt Hellwaga), a współcześnie dokładniej za pomocą czworoboku samogłosek podstawowych Jonesa.

Ze wzgędu na pionowy ruch języka wyróżnia się w języku polskim samogłoski wysokie ([i], [y], [u]); średnie ([e], [ę], [o], [ą]); niskie ([a]).

Ze względu na poziomy ruch języka wyróżnia się: przednie: [i], [y], [e], [ę], tylne [o], [u] samogłoski. Głoska [a] opisywana bywa jako środkowa lub najbardziej przednia z tylnych.

Układ warg.

W czasie wymawiania różnych samogłosek wargi mogą się spłaszczać przez rozciągnięcie kącików ust, zaokrąglać i wysuwać się ku przodowi lub pozostawać w położeniu obojętnym. Ze względu na układ warg samogłoski polskie dzieli się p ł a s k i e [i], [y], [e] [ę], o k r ą g ł e [o], [ą], [u] o raz o b o j ę t n e [a].

Samogłoski są dźwiękami zgłoskotwórczymy (sylabotwórczymy, tj. tworzącymy sylaby); stanowią ośrodki sylab ze spółgłoską lub grupą spółgłosek.

Ze względu na położenie podniebienia miękkiego samogłoski tradycyjnie dzielą sie na u s t n e oraz n o s o w e. Samogłoski ustne są wymawiane przy takim ułożeniu podniebienia miękkiego, że blokowany jest rezonans nosowy (podniebienie miękkiie przylega do ścianki jamy gardłowej, zamykając wstęp do jamy nosowej).

Kontekst spółgłosek nosowych ([m], [n], [ń]) wpływa na sąsiadujące samogłoski. Przez spółgłoską nosową i między spółgłoskami nosowymi wymowie samogłosek może towarzyszyć rezonans nosowy – głoski takie nazywa się unosowionymi (znazalizowanymi); imperium, intonacja synod, centralny, samba, rana, kompas, sekunda. Po drugie, istnieją wyrazy, w których nosowość pojawia się nie na skutek nosowego kontekstu spółgłoskowego, ale zupełnie niezależnie – są to właśnie realizacje tzw. samogłosek nosowych. W rzeczywitości nie są to jednak samogłoski, ale połączenie samogłosek o różnej barwie, które są łącznie ośrodkiem sylaby, a więc dyftongi. Pierwszy element samogłoskowy takiego dyftongu ma charakterystykę bardzo bliską samogłoskom ustnym, natomiast drugi to „u niezgłoskotwórcze” nosowe. Dyftong nosowy jest wymawiany tylko wówczas, gdy po nim występuje jedna z głosek szczelinowych: [s], [z], [š], [ž], [v], [f], [x], [ś], [ź].

W języku polskim istnieją również samogłoski niezgłoskotwórcze (niesylabiczne, albo półsamogłoski) nie będące ośrodkami sylab. W języku polskim półsamogłoskami są: [ł ], [ j],. „U niezgłoskotwórcze” występuje jako drugi element dyftongu (autorytet, autor, Europa), we współczesnej wymowie wyparło też dawniej realizowaną głoskę [ł].

Spółgłoski.

Drugą klasą głosek polskich są spółgłoski. Charakterystyka spółgłosek wiąże się z obecnością zwarć i szczelin (sposób artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy), odpowiednim miejscem artykulacji w jamie ustnej i drganiami bądź brakiem drgań wiązadeł głosowych, położeniem środkowej części grzbietu języka w stosunku do podniebienia miękkiego, położeniem podniebienia miękkiego.

Stopień zbliżenia narządów mowy (sposób artykulacji). Spółgłoski jako głoski nieotwarte są wymawiane ze zwarciami, szczelinami lub ich kombinacjami w różnych miejscach jamy ustnej w skutek kontaktów rozmaitych narządów mowy z odpowiednimi miejscami artykulacji. Ze względu na sposób artykulacji spółgłoski dzielą się na: zwarto-wybuchowe (inaczej zwarte), szczelinowe (frykatywne, trące, spiranty), zwarto-szczelinowe (afrykaty, zwarto-trące), sonorne (półotwarte, spółotwarte) spółgłoski swarto-wybuchowe, zwarto-szczelinowe i szczelinowe są nazywane spółgłoskami właściwymi.

1) z w a r t o – w y b u c h o w e – powstają wskutek całkowitego zamknięcia jamy ustnej przez dwa zwarte ze sobą narządy mowy. Prąd powietrza napotkawszy tę przeszkodę usuwa ją gwałtownie, czemu towarzyszy wybuch (szum) odbierany przez ucho ludzkie jako wrażenie dźwiękowe w postaci odpowiedniej spółgłoski. Spółgłoski zwarto-wybuchowe są chwilowe (momentalne). Trwają ułamek sekund i nie można ich przedłużać ([b],[ p], [d], [t] ,[ k],[g]): buty, dom, płot, kot, gips, gość, drzewo i in.

2) S z c z e l i n o w e – powstają dzięki szczelinie utworzonej przez dwa zbliżone do siebie narządy mowy. Prąd powietrza przeciska się przez tę szczelinę i wytwarza szum. Spółgłoski szczelinowe są trwałe, można je przedłużać ([v], [f], [z], [s], [ś], [ź], [š], [ž], [h]).

3) Z w a r t o – s z c z e l i n o w e (afrykaty) – mają dwufazową artykulację: w pierwszej fazie dochodzi do zwarcia dwóch narządów mowy zakończonego bardzo słabym wybuchem, które w następnej fazie przechodzi w szczelinę zlokalizowaną w tym samym miejscu, co zwarcie. One są chwilowe. Przedłużane przekształcą się w odpowiednie spółgłoski szczelinowe [c], [dz], [č], [dž] [ć], [dź].

4) S o n o r n e (półotwarte) – rozwarcie narządów mowy bliskie jest otworowi charakterystycznemu dla samogłosek, ale jednocześnie przy ich artykulacji tworzą sie zwarcia w jamie ustnej, jak przy spółgłoskach zwartych. W czasie ich wymawiania w jednym miejscu nasady powstaje zwarcie (zamknięcie), a w innym jej miejscu – orwarcie. Są jak gdyby jednocześnie zamknięte i otwarte. Do spółgłosek półotwartych zaliczamy też półsamogłoski, których artykulacja dokonuje się wprawdzie bez zwarć w jamie ustnej (czyli pod względem artykulacyjno-akustycznym są one samogłoskami), ale decydujące tu jest kryterium funkcjonalne – one nie są ośrodkami sylab, dlatego są umieszczane wśród spółgłosek. Spółgłoski sonorne są bardzo podobne do samogłosek: w czasie ich artykulacji powstaje otwarcie w jamie ustnej lub nosowej, naddźwięcznośc (brak bezdźwięcznych odpowiedników), regularny przebieg drgań. Spółgłoski sonorne dzielimy na: nosowe – zwarcie występuje w jamie utnej; jest to zwarcie wargowe ([m], [m’], zwarcie czubka języka z przednimi zębami [n], zwarcie środkowej części grzbietu języka z podniebieniem twardym), natomiast powietrze swobodnie przepływa przez nos; drżące – kilkakrotne zwarcia między czubkiem języka a dziąsłami są bardzo krótkie i poodzielane od siebie krótkimi momentami, w czasie których powietrze swobodnie przepływa (powstaje otwór) przez jamę ustną [r], [r’]; boczne – czubek języka zwiera się dziąsłami [l], [l’], orwór natomiast powstaje między boczną powierzchnią języka a zębami. Półsamogłoskowe (u niezgłoskotwórcze, i niezgłoskotwórcze).

Miejsce artykulacji.

To miejsce w jamie ustnej, do którego zbliża się jeden z narządów artykulacyjnych tworząc zwarcie lub szczelinę albo ich kombinację.

Spółgłoski wargowe:

- dwuwargowe – zwarcie obu warg ([b], [p], [m], [b’], [p’], [m’] – zwarto-wybuchowe i sonorna);

- wargowo-zębowe – powstaje szczelina między dolną wargą a górnymi zębami ([v], [f], [v’], [f’] - szczelinowe).

Spółgłoski przedniojęzykowe:

- zębowe – zwarcie czubka, ewentualnie przedniej części języka, z zębami lub szczelina między nimi ([d], [t], [d’], [t’], [dz], [c], [c’], [dz’], [s], [z], [s’], [z’], [n], [n’]);

- dziąsłowe – zwarcie przedniej części języka z dziąsłami lub szczelina między nimi ([č], [dž], [č’], [dž’], [ž], [š], [ž’], [š’], [r], [ r’], [l], [l’]);

Spółgłoski środkowojęzykowe – silne uwypuklenie środokowej części języka ku palatum (poodniebienie twarde) ze zwarciem, szczeliną lub ich kombinacją. Uwypulkenie to może być dokonane w kierunku przedniej części podniebienia – prepalatum ([ś], [ź], [ć], [dź], [ń], [j]) lub tylnej części podniebienia – pospalatum ([k], [g]). Czyli można podzielić spółgłoski środkowojęzykowe na prepalatalne oraz postpalatalne.

Spółgłoski tylnojęzykowe (welarne) – wygięcie tylnej części języka ku podniebieniu miękkimu (velum) ze zwarciem lub szczeliną ([k], [g], [x], [ г], [ n tylnojęzykowe], [u niezgłoskotwórcze])

Udział wiązadeł głosowych

Jeśli wiązadła są zsunięte i wydychane powietrze wprawia je w drgania, by się dostać do nasady, to powstają głoski dźwięczne; natomiast przy rozsunięciu wiązadeł i swobodnym przepływie powietrza powstają spółgłoski bezdźwięczne.

Dodatkowe właściwości artykulacyjne

- dodatkowy ruch artykulacyjny (poboczne, drugie miejsce artykulacji) – to podniesienie środkowej części języka ku podniebieniu twardemu przy wymowie spółgłosek zmiękczonych, np. dla głoski [m’] w wyrazie [m’asto] podstawową artykulacją jest zwarcie obu warg. A palatalność uzyskuje się dzięki nieco późniejszemu podniesieniu środkowej części języka ku podniebieniu twardemu. Spółgłoski zmiękczone trzeba odróżniać od spółgłosek środkowojęzykowych – właściwie miękkich, dla których owo podniesienie środkowej części języka ku palatum jest głównym i jedynym miejscem artykulacji.

- dodatkowy udział rezonansu nosowego – ustne i nosowe.

Literatura

1. Bąk P. Gramatyka języka polskiego. – Warszawa, 1977.
2. Derwodejowa M., Gałczyńska A. i in. Język polski. Kompedium. – Warszawa, 2005.
3. Leksykon nauki o języku. – Bielsko-Biała, 2002.
4. Nagórko A. Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem). – Warszawa, 2000.
5. Ostaszewska D., Tambor J. Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego. – Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. – 2002. – 143 s.
6. Strutyński J. Gramatyka polska. – Kraków, 1998.
7. Wierzchowska B. Wymowa polska. – Warszawa, 1971.

Date: 2015-01-11; view: 3323