Podjęcie dziedzictwa Stanisława Wyspiańskiego: młodopolski dramat Stefana Żeromskiego

Żaden z dramaturgów nie podjął za życia Wyspiańskiego, zaproponowanej przez niego wersji dramatu narodowego. Uczynił to Żeromski po pierwszej próbie dramatycznej Pt. „Grzech” 1897 powrócił do tego gatunku w 1909 „Różą”. Pomimo różnic stanowi kontynuację „Wesela” i „Wyzwolenia”. Tych zatem dramatów, których prawdziwym bohaterem jest naród polski i jego najbardziej żywotne sprawy. Jest nawet w „Róży” bezpośrednie nawiązanie do „Wesela”: na balu maskowym wśród „tanecznego koła” ukazuje się „warszawski chochoł”, wisielec. Być może że tytuł utworu jest symboliką owitej w słomę róży z „Wesela”: lata rewolucji, które są czasem akcji utworu S.Ż. spowodowało przecież wydobycie ukrytych wartości narodu.

Dwa zwłaszcza wątki dramatów S.W. podjął S.Ż. w dramacie: surową analizę polskiego społeczeństwa oraz problem niepodległości. Jest „Róża” apoteozą polskiego bohaterstwa, ale także oskarżeniem i to w stopniu silniejszym niż „Wyzwolenie”. Własne predyspozycje S.Ż. i jego koncepcja literatury jako sumienia narodu wyostrzyły się. Wyraźna zbieżność z metaforyką Micińskiego, aż po metaforykę błota i zgnilizny. Oburzało pisarzy obojętne lub niechętne stanowisko społeczeństwa wobec rewolucji oraz oportunizm dziennikarzy. Sama rewolucja odstraszyła zwalczaniem się partii, nieprzemyślanymi wyrokami śmierci, ujawnieniem zachłanności na władzę i dobra materialne.

Toteż dobór postaci w „Róży” dokonany na zasadzie opozycji: z jednej strony są bohaterowie (Zagozda, Oset, Czarownic) i z drugiej Zdrajcy (Anzelm oraz torturujący własnych rodaków , agenci ochrony). Jest to równocześnie studium postaw psychologicznych. Zagozda i Czarownic dochodzą prawie do mistycznych przeżyć wewnętrznej wolności, która pozwala im na radość w obliczu męczeństwa. Anzelm, który wydaje swoich towarzyszy doznaje wewnętrznego doświadczenia złego czynu, potęgi, możliwości stanowienia o życiu i śmierci: „ Stałem się równy Bogu i Szatanowi”. Powstała w ten sposób kolejna odmiana psychologiczno – moralnej opozycji. Dobro i zło jest podwójną naturą społeczeństwa. Owa warstwa psychologiczno – moralna nadbudowana jest nad warstwą społeczno – polityczną utworu. Prezentacja rozmaitych stanowisk przeprowadzona została w sposób dyskursywny w monologach Zagozdy i Czarownica, w przemówieniach na wiecu w hali fabrycznej. Obiektywizm w przedstawieniu poglądów rozmaitych partii i frakcji m.in. SDKPiL, PPS lewicy naraził autora na ataki.

Żarliwa chęć dotarcia do prawdy powoduje bowiem w „Róży” obnażenie niebezpieczeństw tkwiących w różnych ideologiach. Jest tutaj więc krytyka mitu wolnej Polski i dyktatury proletariatu. Żadna z przedstawionych ideologii nie jest czynnikiem scalającym naród. Dwie drogi prowadzą ku temu upragnionemu celowi. Jedna – to doskonałość moralna, wewnętrzna niepodległość narodu. Drugą – wytycza „nowoczesny geniusz”, który powinien wynaleźć techniczne środki zwyciężenia wroga i odzyskania w ten sposób niepodległości. Bożyszcze rzuca Danowi młot: symbol nietzscheańskiej siły, ale także symbol technicznego postępu. Romantyczny Prometeusz zmienia się w Bergsonowskiego homo Faber. Dana ma też być wartością duchową. Jest nim w „Róży” obudzenie ducha niewolników i złamanie w ich piersi berła tyrana.

Pojawia się metaforyka ran. Bohaterowi pochodzą ze sfery realnej/ empirycznej – Zagozda, sfery zjawisk sennych – Anzelm w więzieniu, sfery zjawisk pozarealnych – Bożyszcze (widziano w nim także cechy satanistyczne, wydaje się, że jest to jednak kolejna projekcja „ja” bohaterów.

Wykluczone zostały warunki niesceniczne. „Róża” jest bardzo wyraźnym przykładem synkretyzmu gatunkowo – dziejowego, który szczególnie wyraźnie występuje w okresie 1907 – 1914. Wyraźna w „Róży” inwazja - zgodnych z rodzajem talentu autora- elementów epickich.

Problem zdrady i wierności powraca u S.Ż. w tragedii „Sułkowski” 1910. Zdolny adiutant Napoleona został tu postawiony wobec pokusy władzy, szczęścia i miłości (księżniczka Gonzaga). Jak zwykle u S.Ż. zwycięża postawa wyrzeczenia i wewnętrznego heroizmu. Wskazane są tu dwie drogi: wolność ducha i geniusz człowieka (tutaj) wojskowy. Metaforyka ran: „Trzeba rozrywać rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości”.

Dramat historyczny

Historia jako materiał do swoich utworów. Z wyjątkiem S. Wyspiańskiego, Adolfa Nowaczyńskiego i T. Micińskiego nie mają dramaty ambicji wielkich mechanizmów historii. Historia stanowi gotowy temat, efektowne tło, wygodną maskę wobec cenzury. Ulubiony okres dla MP to włoskie odrodzenie – Np. walki polityczne we Włoszech jako tło dla miłosnej tragedii Bianki i Carla Cerrary w poemacie dramatycznym Nowińskiego w „Białej gołąbce” 1899.

Czasy starożytne inspirują w okresie 1907 – 1914, to wpływ tendencji klasycyzujących Np. Tadeusz Korczyński „Demostenes” 1911+ Tadeusz Miciński. W mrokach złotego pałacu czyli „Bazylissa Teofanu” 1909.

Traktowanie mitów i legend na równi oraz fascynacja prasłowiańszczyzną wpływa na powstanie szeregu dramatów dziejących się w czasach przedhistorycznych : „Legenda I” i „L II” S.Wysp. , „Śwanta” Maryli Wolskiej 1906 „Wenedzi” Antoniego Langego 1901.

Uwagę autorów skupia powstanie styczniowe, listopadowe oraz czasy Napoleona i księcia Józefa: „Termopile polskie” Micińskeigo. Pisarze pochodzenia chłopskiego podejmują temat Kostki Napierskiego ( Kasprowicz „Bunt Napierksiego. Poemat dram.” 1905 i rewolucji 1846 (W. Orkan „Ofiara” 1905). K. Tetmajer zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego stworzył udaną „ fantazję dramatyczną” „Zawisza Czarny” 1901.

Nową formułę dramatu próbował znaleźć Adolf Nowaczński, przeciwstawiając poetyckiemu dramatowi Wysp. Realistyczny dramat historyczny (odrodzenie tego gatunku w Europie). Powoływał się na sytuację polskiego społeczeństwa, wymagającą pamięci o przeszłości. Żądał drobiazgowej dbałości o szczegóły, znajomości epoki, znajomości języka, stanowi konwencjonalna stylizację upodobań Nowaczyńskiego „Smocze gniazdo albo wybawienie diabła z szlacheckiej opresji” 1905. Był niechętny Sienkiewiczowi, wprowadza innych bohaterów. Interesują go silne indywidualności: Napoleon, Fryderyk Wielki, a także literaci i artyści Np. artystyczna bohema sprzed Wiosny Ludów „Cyganeria warszawska” 1912, Mikołaj Rej „Jegomość Rej w Babinie”. Nie chce schlebiać rodakom.

Trzy utwory zasługują na uwagę:

- „Bóg wojny. Epizod napoleoński z zimy 1812 – go” 1908,

- „Car samozwaniec, czyli polskie na Moskwie gody” 1908,

- „Wielki Fryderyk” 1910

Szczególnie niekorzystnie wypada polskie niedbalstwo przed pruskim porządkiem wprowadzonym przez Fryderyka Wielkiego. Celem – terapia. A.N. głosił ideał narodu rządnego, kierującego rozsądkiem, zdobywającego wiedzę i bogactwo – Np. Anglia. Wymienione dramaty są o mechanizmie władzy. Poglądy Nietzschego na moralność władców inną niż ludzi zwykłych. Napoleon jest odpychający, Fryderyk Wielki jest skąpy, stary i złośliwy, ale jednocześnie jest świetnym gospodarzem. Niejednolita wymowa tych dramatów. A.N. dba o odtworzenie realiów o prezentację środowiska wraz z jego zwyczajami, o stworzenie języka odpowiadającego przedstawionej epoce. Pozbawione elementów LIRYKI. Epizacja pojawia się w warstwie zdarzeniowej , didaskaliach, we wprowadzeniu narratora do owych didaskaliów. Narrator nawiązuje niekiedy kontakt z czytelnikiem, komentuje dowcipnie i ironicznie zdarzenia, kokietuje ograniczoną wiedzą. Nowaczyński podkreśla zgodność utworów z materiałem historycznym , bardzo zresztą skrupulatnie zbieranym. Było to zjawisko odosobnione. W MP dramaturdzy wykorzystywali historię jako scenerię lub maskę.

Date: 2016-01-14; view: 671