Stanisław Wyspiański

Można doszukiwać się wpływu Maeterlincka. „Warszawianka” jest dramatem satyrycznym, opartym na przeczuciach i biernym oczekiwaniu nieszczęścia. Pewne zależności z Ryszardem Wagnerem- zwłaszcza od jego koncepcji „dzieła syntetycznego”, które winno być połączeniem muzyki, słowa i gestu. Starogermański świat wagnerowskich oper zachęcił zapewne autora „Wesela” do wprowadzenia sztafażu prasłowiańskiego. Rusałki z „Legendy” mają wiele wspólnego z Górami Renu z „Pierścienia Nibelonga”. Fascynacja tragedią antyczną nie tylko we wczesnych dramatach. „Meleager” podkreśla ślady lektury „Dziadów” Mickiewicza. Twórczość Wyspiańskiego połączona jest z cała literaturą polską. Cecha dramatów S. Wyspiańskiego to oryginalność, która polega głównie na śmiałej, lekceważącej postawie do praw rządzących światem empirycznym, kreacji własnego świata. Świat dramatów S. Wyspiańskiego pełen jest sprzeczności, ale przeniknięty jest też pragnieniem syntezy. Postawa reprezentowana przez Młodą Polskę to kult sztuki, wiarę w jej autonomie, więź z całym światem kultury, śmiałość eksperymentatorska. Z drugiej strony dramaty wyrażają postawę „obywatelską”, „rodzinną”, głęboko zaangażowaną w sprawę narodu.

Tylko cztery dramaty rozgrywają się w czasach współczesnych: „Klątwa”, „Sędziowie”’ „Wesele”, „Wyzwolenie”. Nie brak tu odsyłaczy do tragedii antycznej. „Klątwa” do polskiego malarstwa historycznego, „Wesele” do „Dziadów” i do mitologii, „Wyzwolenie”. Świat dramatów S. Wyspiańskiego to świat tworów kulturowych. S. Wyspiański sięga do malarstwa, rzeźby, mitu, legendy, z historii wybiera potocznych bohaterów lub wydarzenia. Przemieszanie realiów i fikcji. W „Nocy Listopadowej” Demeter i Kora przechadzają się między spiskowcami, w „Skałce”” Pandora płynie w łodzi z rusałkami. S. Wyspiańskiego fascynowało dziedzictwo kulturowe. Twórczość Wyspiańskiego można rozpatrywać jako niemożność wyjścia z „kręgu czarów sztuki”. S. Wyspiański był zauroczony śmiercią. Stąd trumna św. Stanisława symbolem przytłaczającego ciężaru, stąd tendencje obrazoburcze i niszczycielskie- ze zburzeniem katedry włącznie.

Sztuka wchodzi w dialektyczne związki z czynem. Jest taka sztuka sferą wolności. Wiecznie trwającej sztuce przeciwstawia krótkotrwały, kończący się śmiercią czyn, np. na jedną noc ożywają posągi na Wawelu(„Akropolis”). Krótkotrwały czyn uzyskuje przedłużenie trwania poprzez mit, legendę, dzieło sztuki, historię,. W tej sferze zacierają się niemoralne strony czynu, zwłaszcza czynu zbrojnego. Jest to bowiem sfera amoralizmu. Wyspiański jednak dba o stronę moralną i nie dopuszcza do rozróżnień etycznych. Pobudzony mocą twórczą autora, Achilles, jest świadomy statusu mordercy niewinnych(„Achilles”). Napoleon –Cesar- zbrodnia („Legion”), chłopi z 1846r. muszą pic krew zamiast wody. Znamienne jest nazywanie czynów żołnierskich zbrodnią. Trudno było Wyspiańskiemu wykreślić świadomość konieczności walki, stąd oprócz niechęci do wojny, obsesja krwi i ognia.

Jedną z cech Wyspiańskiego jest ujmowanie problemu w dwojaki sposób. Pozytywnie i negatywnie. Bóg to dawca życia, ale i daje ciepło, ale niesie też zniszczenie. Jest to typowe dla Wyspiańskiego antynomiczne widzenie świata: życie-śmierć, sztuka-czyn, dzień-noc, Chrystus-Apollo, realia-fantazja. Także postacie: Lelewel-Czartoryski, Mickiewicz-Krasiński(„Lelewel”), Hektor-Parys(„Akropolis”).

Filozofia nietzscheańska. Wiele z niej przejął, dyskutuje z antyhumanitaryzmem, dopatruje się wzorców wewnętrznej wolności(rozumiał ją jak egzystencjonaliści). W „Wyzwoleniu” Melankolię zastąpiła wola- symbolem jest młot+ Zygmunt(dzwon). Jednak radość życia zwycięża(zbliżone do Nitzschego) ponurą ascezę. Konający Chrystus budzi wstręt w „Akropolis”. Nieztsche odrzuca także skłonności martyrologiczne w skali narodowej, ale obsesyjnie powraca motyw ofiary. Romantyczny ideał „chrystusostwa, męczeństwa i perspektywy szczęścia pozaziemskiego” zostaje wyparty przez ziemski ideał dorównania innym narodom wolnym. Odrzuca się zdecydowanie martyrologię, która odbiera narodowi jego dumę i pragnienie normalnej, państwowej egzystencji, podobnie odrzuca się śmierć w imię życia. Świętości przeciwstawia się śmiałość. W „Bolesławie Śmiałym”, dramacie, w którym silny, okrutny władca kreowany jest zgodnie z koncepcją Słowackiego „Króla-Ducha”, koncepcja duchowo pokrewna Nieztschemu.

Stosunek do cierpienia bywa u Wyspiańskiego ambiwalentny- nie tylko wzgardliwy, ale też i ogromnie współczujący. Cierpienie w „Achillesie”-Loakon, „Powrót Odysa”- Odys.

Inspiracje Nietzscheańskie widoczne w odrzuceniu ponurej ascezy przechodzą u Wyspiańskiego na szerokie obszary psychiki całego narodu wyrażające się w skłonnościach do zwalczania martyrologii.

Eksponowanie problematyki narodowej- ważne u Wyspiańskiego. Typowy dla epiki problem przytłoczenia dziedzictwem kultury i historii przerodził się w zagadnienie ściśle polskie. Odrzucenie przeszłości, bo powoduje odwrócenie od czynnego życia.

Technika symboliczna: dramat meaterlinckowski wykorzystany w „Warszawiance”, typowy symbol-klucz: „schodzenie w głąb” pojawia się w „Wyzwoleniu”(schodzenie w głąb podświadomości narodowej). Inny symbol epoki-Nowe Jeruzalem przesuwa się u Wyspiańskiego z dziedziny epistemologicznej do politycznej.

Wyspiański poświęcił szereg dramatów budowie Polski. Materiał-historia. Dramaty listopadowe: „Warszawianka”, „Lelewel”, „Noc Listopadowa”. Niosły ładunki patriotyzmu. Dramaty współczesne: „Wesele” i „Wyzwolenie” demaskowały mity i pokazywały pokolenie niezdolne do walki/do czynu. Jego dramat nie są jednoznaczne stąd różne interpretacje.

Teatr zwany jest „świątynią”, „miejscem objawień”, „Kościołem Radości Życia”. Tak rozumiano teatr w Młodej Polsce(za Wagnerem). Odnosiło się to do dramaturgii Wyspiańskiego, którego zwolennicy chcieli widzieć na stanowisku dyrektora(bezowocnie). Koncepcja sceny pod gołym niebem, która jest najdalszą. Konsekwencje zerwania z pudełkowatą sceną ukształtowaną przez dramat realistyczno-naturalistyczny. Wyspiański pisał swoje dramaty dla takiego właśnie teatru- wolnego od rutyny i namiastki. Brak w nich zupełnie kompromisu z ówczesną sceną, stąd trudności natury technicznej. Sam Wyspiański miał zazwyczaj jasną wizję sceniczną swoich dramatów. Traktował utwory przeznaczone do realizacji scenicznej. Świadczy o tym wpisany w tekst dramatów sposób realizacji/organizacji przestrzeni teatralnej, mimiki, gestu, ruchu grup ludzkich+ bardzo dokładny opis i szkice dekoracji, zaprojektowana oprawa sceniczna do „Bolesława Śmiałego”. Wyspiański był dramaturgiem ściśle związanym z teatrem: inscenizował nie tylko „Bolesława Ś.”, ale i „Dziady” Mickiewicza. Ogłosił również studium o teatralnym rozumieniu „Hamleta”. Jego działalność teatralna była nowatorska. Niezwykłe bogactwo efektów widowiskowo-kostiumowych, rozmaitość stylów, aluzje do różnych epok, świadome deformowanie rzeczywistości, brak wewnętrznej harmonii, dysonansowe widzenie świata.

Według Wyspiańskiego jego dramaty, jak niegdyś antyczne, miały być monumentalne. Polega to na nieprzeciętności bohaterów+ nacechowanie przestrzeni z nimi związanymi+ wzniosła problematyka: dorastanie człowieka do swojego losu, wolność osobista i narodowa, tragizm ludzkiej egzystencji, zagadnienie winy. Postulat nowego teatru odrzuca rutynę.

Od 1900r. Wyspiański przestaje się przejmować regułami gatunkowymi dramatu. Wprowadza w jego strukturę elementy epickie i liryczne, wykorzystuje bardzo rozwinięte didaskalia- pisane często wierszem i zostały scalone z tekstem właściwym.

Kilka dramatów, takich jak „Wesele”, „Noc Listopadowa”, „Akropolis” nie mają głównego bohatera. Skupiają się w ciąg zdarzeń, bywają wzięte prosto z historii lub literatury. Bywają wprowadzone na granicy z fantastyką, która ożywia posągi. W większości są to „sceny dramatyczne”. Proces polegający na redakcji elementów fabularno- anegdotycznych i systemu motywacji.

Myślenie za pomocą obrazów wspomagane jest przez sugestywne działania muzyki. Jest to jednocześnie podstawowa zasada techniki symbolicznej. Dzięki plastycznej wyobraźni kojarzy dalekie od siebie elementy czasowo-przestrzenne. Symbolizm Wyspiańskiego polega(nie tylko) na spiętrzeniu poszczególnych symboli: rogu, chochoła, młota, krzyża, krwi, etc. Część jest przedmiotem nieustającej interpretacji. Włączenie mitu. Symbolizm polega na przemieszaniu symboliki i mitu. Muzyka angażuje warstwę słowną narzuca rytm(często taneczny). Idzie to głównie do stworzenia nastroju: efekt monotonności, uzyskiwany poprzez powtarzanie pewnych słów, zdań, wersów. Stwarza to aurę nastrojową, tak ważną dla techniki sugestii.

Język dramatów: mało precyzyjny w sensie zawartości semantycznej, umiejętnie współgrający z muzyką. Dzięki technice sugestii, która porusz cały system nerwowy, mają one migotliwe znaczeniowo „prawdy” siłę rozbudzania wielorakich uczuć i myśli. Wyspiański jest czasem zgryźliwy: jak na weselu Pt: kochajmy się, wspomina rebelię chłopską.

Sensy psychoanalityczne: najbardziej udany to skojarzony z tradycyjnym ukazywaniem się duchów, prowadzi chochoł w „Weselu”. Chochoł zapowiada pojawienie się tego „Co się w duszy komu gra, co kto widzi w swoich snach”.

Wyspiański był zachwycony dramatem G. Hauptamnna „Hanusia”, w którym występują postacie z marzeń lub halucynacji dziewczyny. Monolog realizował Wyspiański w bardzo wczesnych dramatach. Jest to nie tyle monolog co tyrada, dłuższa, nasycona licznymi samodzielnymi kwestiami w obrębie dialogu. Bardziej teatralnym zamysłem było dodanie bohaterowi dramatu sobowtórowego partnera, co pozwoliło zamienić monolog w dialog(patrz „Wesele”).

Najlepsze połączenie daje połączenie dramatu realistycznego z imaginacyjnym: I akt- realistyczny, II akt- fantastyczny, III akt-mieszany. Koniec uśpienia i powrót ludzi do mechanicznego życia.

Date: 2016-01-14; view: 780