Pojęcie, istota i powstanie systemu kolonialnego

1 W Europie brakowało surowców i rynków zbytu dla rosnącej produkcji. Poszukiwano ich szczególnie w Azji.

2 Państwa posiadające kolonie zyskiwały na inwestycjach tam, gdzie siła robocza była tania a baza surowcowa - obfita.

4 Kolonie dawały możliwość kariery wielu przedsiębiorczym ludziom, którzy osiedlali się w nich i zatrudniali w administracji, organizowali gospodarstwa rolne, handel lub przedsiębiorstwa.

5 Dawne posiadłości wymagały zabezpieczenia poprzez kolonizację innych terenów w obronie przed rywalizacją pozostałych mocarstw.

6 W okresie wzmożonej, nowoczesnej kolonizacji prestiż państwa i jego pozycja na arenie międzynarodowej zależały od podporządkowanego terytorium.

7 W wyniku ekspansji rozwijała się także ewangelizacja i pasje poznawcze Europejczyków, przekonanych, że ich powołaniem jest cywilizowanie innych ludów

3. Imperia kolonialne w historii:

1 Hiszpania, Portugalia (XV- XVI w.)

2 Anglia, Francja, Holandia, Belgia, Rosja (XVI- XIXw.)

3 Włochy, Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy (XIX- XXw.)

Kolonizacja Afryki:

W ostatniej dekadzie XIX stulecia największe terytoria na kontynencie afrykańskim należały do Wielkiej Brytanii. Wytyczyła ona dwa kierunki ekspansji: oś Kapsztad-Kair oraz terytoria nad Zatoką Gwinejską. Brytyjczycy posuwali się na północ od Kraju Przylądkowego (który posiadali już od początku XIX wieku), opanowując: Beczuanię, Rodezję, Ugandę, Brytyjską Afrykę Wschodnią i Zanzibar. Między Rodezją a Brytyjską Afryką Wschodnią znajdowała się Tanganika - Niemiecka Afryka Wschodnia (opanowana przez Niemców w latach 1885-1891). Kiedy w roku 1869 za pieniądze francuskie i egipskie wybudowano Kanał Sueski, wzrosło zainteresowanie Anglików Egiptem. W 1875 roku wykupili od ówczesnego chedywa (chedyw - pan, książę, władca) Isma'ila Paszy akcje Kanału. Gdy w 1882 roku wybuchły w Egipcie zamieszki przeciw władzy nowego chedywa - Taufika Paszy, nastąpiła tam brytyjska interwencja zbrojna. Francja wycofała się z gry. Brytyjczycy zaś wprowadzili okupację Egiptu, gdzie formalnie rządził chedyw, faktycznie zaś brytyjski konsul generalny i jego doradcy. W Sudanie, który należał do Egiptu, wybuchło powstanie Mahdimiego (Muhamada Ahmada Ibn Abd Allaha). Anglikom udało się zdobyć Sudan dopiero pod koniec lat 90. XIX wieku.

Francja dążyła do zajęcia pasa posiadłości od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czerwone. Za czasów monarchii lipcowej (1830-1848) nastąpiła kolonizacja Algierii, która (mimo oporu ludności arabskiej) uznana została za terytorium zamorskie Francji i stała się terenem osadnictwa francuskiego. W kolejnych latach Francja podporządkowała sobie Tunis, dalej: Mauretanię, Senegal, Gwineę, Dahomej, Wybrzeże Kości Słoniowej i terytorium obecnego Mali i Nigru - posiadłości te nazwano Francuską Afryką Zachodnią oraz Francuską Afrykę Równikową, czyli Kongo Francuskie, dzisiejsze Republikę Środkowoafrykańską i Czad, zaś w 1895 - Madagaskar. W 1898 roku jedna z francuskich ekspedycji wkroczyła na teren Sudanu. W Faszodzie doszło do spotkania stron francuskiej i brytyjskiej pod dowództwem zwycięzcy mahdystów. W końcu Francja ustąpiła, zaś konflikt faszodański stał się podstawą późniejszego sojuszu Francji i Wielkiej Brytanii.

W latach trzydziestych XIX stulecia powstały na północ od Kraju Przylądkowego dwie niepodległe republiki Burów (chłopów holenderskich), którzy nie chcieli żyć pod rządami brytyjskimi - Transwal i Orania. Odkryto tam złoto, co tym bardziej wzbudziło zainteresowanie Anglii. Natomiast w 1884 roku powstała w ich sąsiedztwie Niemiecka Afryka Południowo-Wschodnia. Wykorzystując konflikt między Burami a osadnikami niemieckimi, Brytyjczycy wypowiedzieli chłopom holenderskim wojnę. Trwała ona w latach 1899-1902 i przyniosła zwycięstwo Anglikom. Właśnie podczas tej wojny powstały pierwsze obozy koncentracyjne, zakładane przez Brytyjczyków. Były to także początki ruchu skautowego, założonego przez Roberta Baden-Powella. W 1910 roku połączono Kraj Przylądkowy, Transwal i Oranię tworząc Związek Południowej Afryki - dominium brytyjskie, gdzie rządy powierzono Burom.

W kolonizacji Afryki wzięły udział jeszcze 4 kraje: Belgia, Włochy, Portugalia i Hiszpania. Ta ostatnia panowała jednak tylko w Rio de Oro i na Wyspach Kanaryjskich. Wielki sukces odniosła natomiast Belgia, obejmując w posiadanie Kongo (1908), które już od 1885 roku pozostawało pod zwierzchnictwem króla belgijskiego Leopolda II. Włochy zagarnęły Erytreę, większą część Somalii oraz Trypolitanię i Cyrenajkę. Portugalczycy zwiększyli stan swojego posiadania z XVI wieku zajmując Angolę i Mozambik. Niemców zastał wiek XX w posiadaniu Kamerunu, Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej, Tanganiki i Togo. Jedynymi wolnymi terytoriami na terenie Afryki na początku XX wieku były Liberia, Etiopia i Maroko, do zajęcia którego dążyła Francja.

Bliski Wschód i Azja:

Bliski Wschód zajmowało wciąż słabnące Imperium Osmańskie. O wpływy rywalizowały tam Niemcy i Wielka Brytania, popierająca separatyzmy arabskie. Do wzmocnienia Turcji dążył proniemiecki ruch młodoturecki, skupiający głównie młodszych oficerów i inteligencję turecką. Niemcy prowadzili na Bliskim Wschodzie budowę kolei B-B (Berlin-Bagdad), przysyłały do Turcji ekspertów wojskowych i dostarczały broń. W roku 1908 młodoturcy dokonali przewrotu, wygrali wybory do parlamentu i objęli władzę. Nowy sułtan pozostawał w pełni pod wpływem ministrów młodotureckich i kadry dowódczej armii. Rozwijał się panturkizm, czyli tendencja do zjednoczenia wszystkich ludów tureckich. O wpływy w Cesarstwie Persji rywalizowały Wielka Brytania, Rosja i Niemcy. W roku 1907 Brytyjczycy i Rosjanie dokonali tam podziału stref wpływów między siebie.

Kolonializm rosyjski posiadał inny charakter niż dążenia pozostałych mocarstw. Rosja nie zdobywała posiadłości zamorskich, lecz stopniowo rozszerzała swój zasięg na południe i wschód. W latach 70. i 80. wieku XIX zajęła ogromną część Turkiestanu oraz Kraj Nadamurski na Dalekim Wschodzie. Sięgając granic Afganistanu, weszła w sferę bezpośrednich wpływów brytyjskich. Posuwając się głębiej na Dalekim Wschodzie, rozpoczęła okupację Mandżurii (1900-1905) i zbliżyła się do granic Korei. Stało się to przyczyną konfliktu z Japonią.

Od roku 1876 cesarzową Indii była królowa brytyjska Wiktoria. Indie stanowiły perłę korony brytyjskiej, były jej największą i najcenniejszą kolonią. Wiązały się z tym troska o drogę do Indii i zapewnianie im bezpieczeństwa. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Brytania dołączyła do swojego stanu posiadania w Azji (większości Półwyspu Malajskiego z Singapurem) Beludżystan chroniący Indie od zachodu i Birmę - od wschodu. Azja Południowo-Wschodnia została podzielona między Holandię i Francję.

XIX wiek to czas powolnego upadku Chin, które nie sprostały wyzwaniu ekspansji państw Europy i Stanów Zjednoczonych. Stopniowo Chiny otwierały swoje porty Europejczykom, powstawały w chińskich miastach osady cudzoziemskie, władze zrezygnowały z narzucania jakichkolwiek ograniczeń handlu zagranicznego. Uważano, że przybysze z Europy (których liczba wciąż rosła) pomagają w utrzymaniu władzy cesarskiej dynastii mandżurskiej, która w XIX stuleciu znacznie osłabła. W procesie penetracji Chin, w pierwszej połowie XIX w., wielką rolę odgrywał handel opium, w którym dominującą pozycję odgrywała kompania angielska. Proceder ten chciał zatrzymać lokalny komisarz w Kantonie, co doprowadziło do I wojny opiumowej między Chinami i Anglią w latach 1839-1842. Zawarto traktat w Nankinie, który miał charakter modelowy i rozpoczął proces ograniczenia suwerenności i penetracji ekonomicznej Chin. Z przywilejów jakie zdobyła Anglia skorzystały zaraz Stany Zjednoczone i Francja, zawierając podobne traktaty.

Francja dołączyła się do Wlk. Brytanii i oba państwa wzięły udział w II wojnie opiumowej. Traktat podpisany w 1858 przez Anglię, Francję i Stany Zjednoczone zmusiły Chiny do dalszych ustępstw w tym m.in. do zalegalizowania handlu opium.

Kiedy w roku 1895 Chiny straciły w wojnie z Japonią (1894-1895) Tajwan i zrzekły się pretensji do Korei, imperia europejskie rozpoczęły ekspansję terytorialną na terenie cesarstwa. Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Rosja objęły w dzierżawę część terytoriów chińskich, zaś Stany Zjednoczone domagały się udziału w handlu z Chinami (otwartych drzwi). Poczynania przybyszy i nieudolne rządy cesarzowej wdowy Longyu wywołały powstanie ludowe 1899-1902, zwane powstaniem bokserów. Państwa europejskie wysłały do Chin ekspedycje wojskowe. Po długich i krwawych walkach ruch stłumiono. Jednakże autorytet dynastii cesarskiej został podważony. W roku 1911 Chiny przekształciły się w republikę, ale pogrążały się coraz bardziej w wojnie domowej. Zamiast odrodzenia potęgi Chin, do którego dążył ruch zapoczątkowany przez Sun Yat-sena, założyciela Partii Narodowej (Kuomintagu), nastąpiły długie walki. Zakończyły się one dopiero w 1949 roku.

Kolonializm amerykański

Zupełnie odmienny od kolonializmów europejskich był imperializm amerykański. W pierwszej połowie XIX wieku dążenie Stanów Zjednoczonych do hegemonii na swoim kontynencie było formą obrony przed ewentualną interwencją europejską. Wraz z dynamicznym rozwojem gospodarki wzrosły jednak potrzeby terytorialne USA. W 1821 prezydent USA, James Monroe, doprowadził do uzyskania hiszpańskiej Florydy,. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego sekretarza stanu, Johna Quincy'ego Adamsa, tzw. Doktrynę Monroe'a zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie amerykańskim w zamian za brak ingerencji USA w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu izolacjonizmu, czyli nie mieszania się w sprawy europejskie.

W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 Meksyku, szczególnie na terenie Teksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując anarchię i wojny domowe nękające Meksyk proklamowali w 1836 Republikę Teksasu, a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch wojny amerykańsko-meksykańskiej, trwającej w latach 1846-1848. W jej wyniku Meksyk utracił także tereny dzisiejszych Nowego Meksyku i Kalifornii, które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru. Tymczasem w 1846 USA uzyskały brytyjski Oregon, a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie kupując od Cara rosyjską Alaskę za niską sumę 7 mln dolarów. W XIX w. USA zaczęły interesować się sąsiednim kontynentem, na którym swoje kolonie posiadały państwa europejskie. Władze USA wspierały wszelkie ruchy niepodległościowe, jakie rodziły się na terenie Ameryki Południowej i sprzeciwiały się zbrojnej interwencji państw Świętego Przymierza głosząc hasło: „Ameryka tylko dla Amerykanów”.

Stany Zjednoczone wykorzystały powstania antyhiszpańskie na Kubie i Filipinach i w 1898 roku pokonały Hiszpanię, otrzymując za symboliczną kwotę Filipiny. Hiszpania zrzekła się praw do Kuby, która zyskała niepodległość. Jednakże Stany zarezerwowały sobie prawo interwencji w razie konieczności utrzymania sprawnego rządu i ochrony niepodległości Kuby. Kolonializm Stanów polegał na zdobywaniu coraz większych wpływów w formalnie niepodległych krajach Ameryki Środkowej i części Ameryki Południowej.

Polityka kolonialna mocarstw europejskich, Japonii oraz Stanów Zjednoczonych przemieniła świat, który wiek XX rozpoczynał pośród mniej lub bardziej jawnych konfliktów. Otwierała się droga do nowych wojen i nowych sojuszy. Droga do I wojny światowej.

Narastanie sprzeczności między mocarstwami:

3 Japonia stała się szybko silnym i dobrze rozwiniętym ekonomicznie państwem i zaczęła szukać dla siebie kolonii na kontynencie azjatyckim, gdzie popadła w konflikt z Rosją. Rosja budowała wówczas kolej transsyberyjską, a wielu jej bogatych obywateli zainwestowało swoje kapitały na terenie Mandżurii i Korei, które stały się obiektem zainteresowania Japonii. Doszło więc do konfliktu zbrojnego, w którym Rosja utraciła Port Artur, część Sachalinu, połowę Mandżurii i wpływy w Korei. Wojna ta obaliła mit o potędze Rosji.

9 Sprzeczność interesów pojawiła się również na Bałkanach. W latach 70. Bośnia, Hercegowina, Serbia i Bułgaria wystąpiły przeciwko Turcji, by wyzwolić się spod jej panowania. Państwa te uzyskały poparcie Rosji, która miała nadzieję zdobyć cieśniny czarnomorskie oraz rozszerzyć swoje wpływy na Bałkany. Ten sam cel miały Austro-Węgry, które pragnęły podporządkować sobie narody wyzwalające się spod panowania tureckiego. Pokój w San Stefano umacniał pozycję Rosji, ale Austro-Węgry, również Francja I Anglia nie były przychylne temu pokojowi. Przeprowadzono więc jego rewizję i sporządzono tzw. traktat berliński, który zmuszał Rosję do wycofania swoich wojsk z Bułgarii. Macedonia wróciła pod panowanie Turcji, a Bośnia i Hercegowina znalazły się pod panowaniem Austrii.

10 Francja nie była zadowolona, że rosną wpływy brytyjskie w Egipcie i w 1898 między obu państwami wybuchł konflikt o Faszodę nad Górnym Nilem.

11 Między Anglią a Rosją istniał spór o Persję i Afganistan. W 1879 Austro-Węgry, Niemcy i Włochy zawarły porozumienie zwane Trójprzymierze, skierowane przeciwko Rosji. Poczuły się tym zagrożone również Francja i Anglia. Dlatego też Rosja i Francja w 1892 zawarły sojusz obronny, do którego w 1904 dołączyła Anglia pomimo zatargu z obu państwami. W ten sposób powstało Trójporozumienie zwane Ententą.

15 Bałkany także były zarzewiem sporu. W 1911 korzystając z osłabienia Turcji, która toczyła wojnę z Włochami o Trypolis, Grecja, Serbia, Bułgaria i Czarnogóra zawiązały koalicję i wystąpiły przeciwko Turcji, by wyzwolić spod jej panowania resztę kontynentu europejskiego. Zwycięskie państwa wkrótce jednak popadły w konflikt między sobą, ponieważ nie były w stanie podzielić się zdobytymi terenami. W 1913 wybuchła więc II wojna bałkańska, w której przeciwko Bułgarii wystąpiły jej wcześniejsi sojusznicy oraz Rumunia i Turcja. Ponadto Serbowie zaczęli głosić ideę zjednoczenia wszystkich Słowian zamieszkujących Bałkany, co było sprzeczne z interesem Austro-Węgier pod panowaniem których żyło wówczas ok. 7 mln. Serbów, Słoweńców i Chorwatów. Serbię popierała Rosja, natomiast Niemcy naciskały na rząd w Wiedniu, by zajął zdecydowaną postawę wobec Serbii.

20 Do terenów konfliktowych należało również Maroko, gdzie Francuzi chcieli wprowadzić swoje wojska, na co jednak nie godzili się Niemcy, ponieważ w Maroku znajdowało się wiele niemieckich banków i zakładów przemysłowych. Konflikt udało się zażegnać, ale kilka lat później, kiedy w Maroku wybuchło powstanie, Francja prowadziła tam swoje wojska, na co Niemcy zareagowały wysłaniem swojego okrętu wojennego. Po stronie Francji opowiedziała się Anglia i udało się przekonać Niemców do rezygnacji z Maroka, które stało się protektoratem francuskim. Niemcy w ramach rekompensaty mogli rozszerzyć swoje kolonie w Kamerunie.

Podsumowanie:

Przełom XIX i XX w. był okresem narastającej rywalizacji o źródła surowców i rynku zbytu między starymi potęgami ekonomicznymi, które już wcześniej zdołały ugruntować swoją pozycję, a nowymi, dynamicznie rozwijającymi się państwami, dla których zabrakło już ziemi do kolonizowania i musiały ją zdobywać poprzez walkę zbrojną. Dlatego też w różnych miejscach wciąż dochodziło do konfliktów interesów i lokalnych działań wojennych. Z podziału kolonii najbardziej niezadowolone były Niemcy, gdyż one rozpoczęły proces kolonizacji najpóźniej i odniosły w związku z tym stosunkowo najmniejsze korzyści. Dążenia do powiększenia terytoriów kolonialnych przez Niemcy stały się więc jednym z głównych powodów wybuchu I Wojny Światowej.