Quot;Tango". Światowa sława

Rok 1964 był przełomem w karierze Mrożka - to data publikacji "Tanga", które przyniosło autorowi światową sławę. W tym samym roku powstał "Krawiec", dramat tak podobny do "Operetki"Gombrowicza, mającej się wkrótce ukazać, że Mrożek postanowił nie drukować swojej sztuki i wydał ją dopiero w 1977 roku. Ten incydent skłonił go do napisania "Uzupełnień w sprawie Gombrowicza", felietonu, w którym ustosunkowuje się do najważniejszego ze swoich antenatów (trzeba wśród nich wymienić także Witkacego, Wyspiańskiego i Fredrę):

"Zacząłem czytać jego [Gombrowicza] książki mając lat dwadzieścia parę i wywarły na mnie znaczny wpływ. (...) Potem przez kilka lat był obecny w moim życiu umysłowym, najpierw jako mistrz, potem jako przeciwnik. (W tym sensie, że jeszcze będąc pod jego urokiem, już dyskutowałem sam w sobie wszechstronność jego tez i stylu.) Kiedy pisałem 'Krawca', byłem jeszcze w sferze jego oddziaływania. (Nie tylko jego zresztą, zawsze oddziaływało na mnie jednocześnie wielu i wiele.) Przeciwieństwo kultury i natury nie było oczywiście jego wynalazkiem i na to wpadłem sam, jak wszyscy i zawsze na to wpaść muszą. Natomiast do niego należał sposób literacki wyrażenia i traktowanie tej sprzeczności. Nie czytałem 'Operetki' przed napisaniem 'Krawca', ponieważ 'Operetka' nie była jeszcze wtedy gotowa. Ale czytałem już jego książki, w których pojęcia maski, stroju, nagości, formy i żywiołu są tak uporczywe, choć jeszcze nie zebrane w syntezę 'Operetki'. (...) Ulubione zazwyczaj przez krytyków wyliczanie, kto wpłynął na kogo czy też kto wypłynął z kogo, jest okropnie nudne i nic z niego właściwie nie wynika. Ale w tym wypadku mnie wypada dopowiedzieć, że gdyby Gombrowicz nie napisał 'Ślubu', ja bym nie napisał 'Tanga', przynajmniej w takiej postaci, w jakiej napisałem." (Małe listy, 1982)

"Tango" natychmiast zyskało wielkie uznanie krytyki i publiczności teatralnej, którym cieszy się do dzisiaj. Pod względem trafności społecznych diagnoz stawiano je na równi z "Weselem"Wyspiańskiego. Zdaniem Tadeusza Nyczka dramat Mrożka to jedna z trzech najważniejszych polskich sztuk powojennych, obok "Kartoteki" Różewicza i wspomnianego wyżej "Ślubu", który do powstania "Tanga" się przyczynił. Obrzęd ślubu, planowany w "Tangu" przez Artura, ma zresztą, podobnie jak u Gombrowicza, przywrócić porządek w świecie pozbawionym wszelkich norm:

"Nic nie jest poważne samo w sobie, nie jest w ogóle żadne - mówi Artur do narzeczonej Ali, przekonując ją, by za niego wyszła. - Wszystko jest nijakie. Jeśli sami nie nadamy rzeczom jakiegoś charakteru, utoniemy w tej nijakości. Musimy stworzyć jakieś znaczenia, jeżeli ich nie ma w naturze."

Jedyną strukturą, która ostała się w świecie "Tanga", lecz która na naszych oczach ulega rozkładowi, jest rodzina, zarazem symbol społeczeństwa. Cóż to jednak za rodzina, w której wszystkie role zostały odwrócone: ojciec - Stomil - beztroski jak dziecko, jest parodią awangardowego artysty, a jego dwudziestopięcioletni syn żąda odpowiedzialności, szacunku dla tradycji i przestrzegania jasno określonych reguł. Wobec braku uświęconych wartości, przeciw którym można by się zbuntować, jedyna dostępna forma sprzeciwu to domaganie się tych wartości. Tak więc młodzieńczy bunt Artura przyjmuje paradoksalną formę konserwatyzmu. Pisarz posłużył się dramatem rodzinnym i uniwersalnym motywem walki pokoleń, by ukazać prawidła rządzące procesami społecznymi. Przedstawiając konflikt syna z ojcem,

"Mrożek genialnie uchwycił - pisał Tadeusz Nyczek - specyfikę rodziny dwudziestowiecznej, w której naprzemiennie powtarzają się zachowania konserwatywne z postępowymi, pozytywistyczne z anarchistycznymi itd. Ale to nie byłoby prawdziwą siłą 'Tanga', bo te struktury dałoby się odnieść nie tylko do XX wieku. Otóż największym wynalazkiem Mrożka była konstatacja, że ich współobecność natychmiast prowadzi do wzajemnego gwałtu uniemożliwiającego szanse jakiejkolwiek opozycyjnej koegzystencji. Lewicowy anarchista Stomil 'gwałci' zarówno konserwatywnego wuja Eugeniusza i jego siostrę, babcię Eugenię, jak i nieukształtowanego jeszcze ideologicznie syna Artura. Ten dwukierunkowy, gombrowiczowski gwałt odciska się gwałtem wtórym, kiedy to sprzężeni w jedną opozycję Artur i Eugeniusz 'gwałcą' Stomila, by na końcu wszyscy zostać zgwałceni przez bezideowego Edka."

Edek to esencja Mrożkowego chama. Amoralny, zawsze i wszędzie "swoje wie"; kieruje się zwierzęcymi instynktami, gotów użyć przemocy, by zapewnić sobie komfort i rozrywkę. Jest ucieleśnieniem nagiej biologii, bezwzględnej natury, która zawsze ostatecznie pokona kulturę. Triumf Edka to zwycięstwo nihilizmu. Można też za Janem Błońskim czytać "Tango" jako filozoficzny traktat o dziejach wolności. W takiej interpretacji przyczyną klęski Artura byłaby jego miłość do Ali i niemożność zrozumienia, że absolutna wolność wymaga absolutnej samotności.

Date: 2016-01-14; view: 696