Twórczość Olgi Tokarczuk

Wybitna prozaiczka i eseistka, autorka uhonorowana wieloma nagrodami, m.in. nagrodą Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek, nagrodą Fundacji im. Kościelskich oraz nagrodą "Nike". Urodziła się w 1962 w Sulechowie.

Niekwestionowane odkrycie w polskiej literaturze ostatnich lat, pisarka ceniona i przez krytyków i przez publiczność. Fenomen popularności i dobrego smaku, wiedzy i sprawności pisarskiej, filozoficznej głębi i sztuki opowiadania. Wielbicielka Junga, znawczyni filozofii i wiedzy tajemnej, studiowała psychologię na Uniwersytecie Warszawskim.

Jeszcze jako nastolatka próbowała swych sił w poezji. Potem na wiele lat zamilkła, by powrócić bardzo dobrze przyjętą przez krytykę powieścią "Podróż ludzi Księgi" (1993). Utwór ten jest czymś w rodzaju nowoczesnej paraboli. W warstwie dosłownej traktuje o nieudanej wyprawie po tajemniczą Księgę, w trakcie której na dwoje głównych bohaterów spływa wielka miłość. Rzecz dzieje się w XVII wieku we Francji i Hiszpanii, lecz nie koloryt lokalny jest tu najważniejszy, ale fascynacja Tajemnicą. W nieco bliższą naszym czasom przeszłość zapuściła się autorka pisząc drugą powieść -"E.E." (1995). Tym razem akcja utworu została osadzona we Wrocławiu początków XX wieku. Jej główną bohaterką jest Erna Eltzner (stąd E.E.), dorastająca panienka z polsko-niemieckiej rodziny mieszczańskiej, u której odkryto talenty mediumiczne. Tu również ujawnia się fascynacja tym, co tajemnicze i wymykające się ludzkiemu rozumowi.

Bez wątpienia największym i najgłośniejszym jak dotąd sukcesem pisarki jest jej trzecia powieść -"Prawiek i inne czasy" (1996). Tytułowy Prawiek, mityczna wioska położona rzekomo w samym środku Polski, jest archetypicznym mikrokosmosem, w którym skupiły się wszystkie znane człowiekowi radości i smutki. Pisał o tej powieści Jerzy Sosnowski:

"Tokarczuk ze skrawków realnej historii buduje mit, to jest historię przesiąkniętą ładem, gdzie wszystkie wydarzenia, także te tragiczne i złe, mają swoje uzasadnienie. Przestrzeń zorganizowana jest na podobieństwo mandali - koła wpisanego w kwadrat, będącego geometrycznym wyobrażeniem doskonałości i pełni."

"Prawiek i inne czasy" to szczytowe osiągnięcie nowszej polskiej prozy mitograficznej.

W innym tonie i gatunku została utrzymana kolejna powieść Olgi Tokarczuk "Dom dzienny, dom nocny" (1998). Określenie "powieść" jest tu dość mylące, ponieważ rzecz ta jest hybrydą tekstową, w której zgromadzono przeróżne zarysy fabuł i bardziej spójne opowieści, notatki o charakterze quasi-eseistycznym, prywatne zapiski itp. W istocie, "Dom dzienny, dom nocny" to najbardziej osobista książka pisarki i zarazem najbardziej "lokalna". Tokarczuk bowiem wsłuchuje się w okolicę, gdzie na stałe mieszka (wieś w Sudetach na pograniczu polsko-czeskim). Z tych inspiracji wzięła się m.in. porywająca opowieść o średniowiecznej świętej Kummernis, o kobiecie, którą Bóg wybawił przed niechcianym małżeństwem, dając jej męską twarz. "Dom dzienny, dom nocny" jest książką finalistką IMPAC, dublińskiej nagrody literackiej.

Wprawdzie w roku 1997 ukazał się niewielki tom prozy wypełniony trzema opowiadaniami ("Szafa"), ale aż do ogłoszenia przez pisarkę "Gry na wielu bębenkach" (2001) niewiele było okazji, by podziwiać talent Olgi Tokarczuk, jako autorki krótszych form narracyjnych. Wspomniana tu książka gromadzi 19 opowiadań ułożonych w trzy cykle. Pierwszy z nich można by nazwać autotematycznym: w kilku opowiadaniach pisarka zastanawia się nad fenomenem kreacji (nie tylko literackiej). Drugi cykl to utwory apokryficzne: tak jak wcześniej podstawą fascynującej opowieści o Kummernis była autentyczna historia odkryta przez Tokarczuk na dolnośląskiej prowincji, tak i cztery opowiadania pomieszczone w "Bębenkach" mają podobne źródła. Pisarka po swojemu rozwija "ciągi dalsze", pięknie koloryzuje i ożywia nagie historyczne fakty. I wreszcie - cykl trzeci - mamy w tej książce dużą grupę opowiadań z realistyczną, a właściwie psychologiczno-obyczajową dominantą.

Olga Tokarczuk ogłosiła też esej w postaci osobnej książki ("Lalka i perła"; 2000), w którym zaproponowała nowe odczytanie powieści Bolesława Prusa z końca XIX wieku, utworu uchodzącego za arcydzieło polskiej sztuki powieściopisarskiej.

Nowa książka autorki, "Ostatnie historie", jest kolejnym zbiorem opowiadań. Krótkie formy stają się powoli ulubionym gatunkiem Tokarczuk, która jest również pomysłodawczynią Międzynarodowego Festiwalu Opowiadania (więcej...).

Olga Tokarczuk - powieściopisarka i eseistka, najbardziej utytułowana i najszerzej podziwiana autorka polska średniego pokolenia; laureatka wielu nagród i wyróżnień, na równi ceniona - co zdarza się niezwykle rzadko - przez krytykę literacką i szeroką publiczność czytającą.

"Pisanie powieści jest dla mnie przeniesionym w dojrzałość opowiadaniem sobie samemu bajek." (Olga Tokarczuk)

Wybrane tłumaczenia:

· angielski: "House of Day, House of Night" / "Dom dzienny, dom nocny", Londyn: Granta Books, 2002

· czeski: "Pravik a jiné časy", Brno: Host, 1999

· chorwacki: "Pravijek i ostala vremena", Zagrzeb: NZMH, 2001; "Dom danji, dom noćni", Zagrzeb: NZMH, 2003

· duński: "E.E.", Kopenhaga: Fremad, 1996; "Broderskapets rejse" / "Podróż ludzi Księgi", Kopenhaga: Fremad, 1997

· francuski: "Dieu, le temps, les hommes et les anges" / "Prawiek i inne czasy", Paryż: Editions Robert Laffont, 1998

· hiszpański: "Un lugar llamado Antaño" / "Prawiek i inne czasy", Barcelona: Lumen, 2001

· kataloński: "Un lloc anomenat Antany" / "Prawiek i inne czasy", Proa, 2001

· litewski: "Praamžiai ir kiti laikai", Wilno: Strofa, 2000

· niemiecki: "Ur und andere Zeiten", Berlin: Berlin Verlag 2000; "Der Schrank", Stuttgart: DVA 2000; "Taghaus, Nachthaus", Stuttgart: DVA 2001

Opracowanie: Instytut Książki w Krakowie, 2004

Po roku 2004 Olga Tokarczuk wydała dwie książki: "Anna In w grobowcach świata" (2006) oraz"Bieguni" (2007). Ta druga powieść została nominowana do Literackiej Nagrody Europy Środkowej ANGELUS, a także nagrodzona Nagrodą Literacką "Nike" 2008. Warto tu dodać, iż Olga Tokarczuk jest czterokrotną laureatką plebiscytu czytelników głosujących na książki-finalistki do Nike.

"Anna In w grobowcach świata", znacząco różna od reszty dorobku pisarki, powstała w ramachmiędzynarodowej serii "Mity". Uczestniczący w tym projekcie autorzy i autorki (m.in. Margaret Atwood czy - według zapowiedzi - Jacek Dukaj) piszą książki oparte na mitologicznych opowieściach. Olga Tokarczuk wzięła na warsztat sumeryjski mit o Inannie, władczyni urodzaju i wojny, udającej się do swojej siostry, bogini podziemia i śmierci, i niespodziewanie wracającej od niej do świata żywych. Możliwość tego powrotu uzyskana została za sprawą towarzyszki podróży bogini - Niny Szubur. Warunek umożliwiający powrót jest jednak bardzo surowy - Anna musi przyprowadzić do podziemi kogoś w zamian. Ofiarę ma stanowić jej dawny kochanek, ale połowę smutnego obowiązku pobytu w podziemiach bierze na siebie jego siostra.

Tym, co najbardziej zaskakuje w opisanej powieści, jest jednak nie odwoływanie się do mitologii, lecz powołanie do życia świata, w którym mit realizuje się w futurystycznym otoczeniu, przywołującym na myśl estetykę cyberpunku. Bohaterowie posługują się mapami holograficznymi, królestwo podziemi zostaje przedstawione, jako podziemia futurystycznego miasta, a Bogowie Ojcowie, których Nina Szubur prosi o pomoc, przypominają z kolei technokratów z jakiejś złowrogiej korporacji. Opisując "Annę In..." Przemysław Czapliński stwierdził, iż

"Tokarczuk na tę jedną książkę wymyśliła gatunek, język i zupełnie nowy sposób mówienia",

co wydaje się wielkim hołdem dla zdolności kreacyjnych pisarki.

"Bieguni" - niech będzie wolno wprowadzić takie rozróżnienie - nie są książką podróżniczą, lecz książką o fenomenie podróży. Po prozie mitograficznej, emocjonalnie związanej z opisywanym miejscem, autorka zaskoczyła czytelników powieścią stanowiącą swoiste studium psychologii podróży. Tytuł książki jest zarazem nazwą dawnej prawosławnej sekty uważającej, iż pozostawanie w jednym miejscu naraża człowieka na ataki Złego, więc ciągłe przemieszczanie się służy zbawieniu duszy. Podobna, choć bardziej świecka motywacja - związana raczej z pragnieniem wolności - przyświeca bohaterom poszczególnych wątków powieści. W książce pojawia się więc kobieta opiekująca się niepełnosprawnym dzieckiem, która pod wpływem doznanego w cerkwi objawienia nie wraca do domu; australijska badaczka po latach wracająca do Polski do śmiertelnie chorego przyjaciela; matka odchodząca wraz z dzieckiem od męża w trakcie wczasów w Chorwacji; mamy też opowieść o przetransportowaniu do Polski serca Chopina. Ważny jest również wątek XVII-wiecznego anatoma profesora Ruyscha, jego córki i jego kolekcji preparatów, ostatecznie sprzedanej do carskiej Rosji.

Konstrukcja "Biegunów", złożonych z wielu splatających się ze sobą opowieści, przywodzi na myśl to, co autorka robiła w "Domu dziennym, domu nocnym". Można więc uznać, że Tokarczuk powróciła w tej książce do sprawdzonych rozwiązań.

Po "Biegunach" Tokarczuk wydała książkę pozornie lżejszego kalibru. "Prowadź swój pług przez kości umarłych" (tytuł jest cytatem w Williama Blake'a) to powieść kryminalna (nazywana była też thrillerem moralnym czy ekologicznym), w której atrakcyjn a forma posłużyła przekazaniu ważnej wychowaczej treści: "Solidarność ze zwierzętami, najsłabszym, najokrutniej traktowanym ogniwem łańcucha władzy, jest symbolem sprzeciwu wobec patriarchatu" - mówi pisarka.

Fabułę streszczał Juliusz Kurkiewicz na łamach "Gazety Wyborczej" (książka była nominowana do Nagrody Nike):

"W niewielkiej osadzie w Kotlinie Kłodzkiej giną mężczyźni. Wszyscy z zamordowanych byli zapalonymi myśliwymi. Półmafijne porachunki? A może zemsta zwierząt?"

Bohaterka książki Janina Duszejko - kiedyś inżynier mostów, dziś wiejska nauczycielka angielskiego, geografii i dozorczyni domów letniskowych, interesująca się też astrologią i pałająca miłością do zwierząt - ma swoją teorię. Ale jak łatwo przewidzieć, nikt nie przejmuje się kobietą, która uważa, że świat jest odbiciem tego, co zapisane w gwiazdach, a w wolnych chwilach czyta Williama Blake'a.

W "Prowadź swój pług" Tokarczuk przeprowadza szeroką krytyykę patriarchalnych, antropocentrycznych założeń, na jakich opiera się tradycyjny świat (nośnikiem tych dość konserwatywnych idei czyni Kościół katolicki) i bierze stronę naszych cierpiących braci-zwierząt. O swojej książce mówiła, że jest jak najbardziej polityczna:

- Jest polityczna w tym najszerszym rozumieniu polityczności jako wartościowania tego, co się wokół nas dzieje, i opowiadania się po jakiejś stronie tych wydarzeń" (wyborcza.pl)

Po tej powieści Tokarczuk wydała zbiór esejów "Moment niedźwiedzia", w których opowiada o ciele, seksualności i śmierci, o uwikłaniu w płeć, a także uwiedzeniu darkroomem. Pojawiają się teksty o Michelu Faberze i Matriksie. Tokarczuk pisze także także o swoich podróżach, mapach lęków i lądów, ulicach Amsterdamu i horyzoncie Masywu Ślęży. W "Momencie niedzwiedzia"pojawia się ważny jak się zdaje obecnie dla twórczości Tokarczuk motyw heterotopii - świata, w którym nie ma mowy o zabijaniu i zjadaniu, w którym ludzie nie traktują innych istot jako użytecznych przedmiotów i w którym nie ma niewolniczego przywiązania do pracy, rywalizacji i agresji.

"Od kilku lat nęci mnie idea napisania powieści, w której świat funkcjonowałby inaczej. Nie działałyby w nim pewne oczywiste założenia. Wierzę, że uznawanie czegoś za oczywiste wcale nie wiąże się z kwestią faktów, lecz raczej umowy społecznej i przyzwyczajeń naszego umysłu, tym samym należy bardziej do dziedziny psychologii niż fizyki" - pisze Olga Tokarczuk w "Momencie niedźwiedzia" (cały tekst - www.rp.pl).

Obecnie Olga Tokarczuk pracuje nad książką o Jakubie Franku, żydowskim mesjaszu żyjącym w XVII wieku na wszodnich rubieżach Rzeczpospolitej (książka ma się ukazać w 2013 roku). O tej postaci Tokarczuk pisała już w 2006 roku na łamach "Twórczości" (zobacz na Culture.pl).

Autor: Paweł Kozioł, grudzień 2008, aktualizacja: styczeń 2012 (mg)

Twórczość:

· "Miasta w lustrach", Kłodzko, 1989

· "Podróż ludzi Księgi", Przedświt, Warszawa 1993

· "E.E.", PIW, Warszawa 1995

· "Prawiek i inne czasy", W.A.B., Warszawa 1996

· "Szafa", Wydawnictwo UMCS, Lublin 1997

· "Dom dzienny, dom nocny", Ruta, Wałbrzych 1998

· "Opowieści wigilijne" (razem z Jerzym Pilchem i Andrzejem Stasiukiem), Czarna Ruta, 2000

· "Lalka i perła", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000

· "Gra na wielu bębenkach", Ruta, Wałbrzych 2001

· "Ostatnie historie", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004

· "Anna In w grobowcach świata", "Znak", Kraków 2006

· "Bieguni", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007

· "Prowadź swój pług przez kości umarłych", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009

· "Moment niedźwiedzia", Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012

Date: 2016-01-14; view: 695