Wszyscy jesteśmy czarnobylcami!

Tak zdaje się mówić Swietłana Aleksandrowna Aleksijewicz w tej „krzyczącej” książce. Skomponowała ją niczym starożytną tragedię rapsodyczną, złożyła z głosów ludzi dotkniętych przez kataklizm. Ich głosy rozpisała na monologi i chóry. Bo jaką inną formę literacką można nadać ciągle trwającej katastrofie, jeśli nie antycznej tragedii?

Autorka nie kreuje się na jedną z postaci tego dramatu, choć – o ile wiem – mogłaby: wiele razy jeździła do zony, żeby zbierać materiały do książki, i zabójcze promieniowanie jej nie omijało. Siostra zmarła z przyczyn wybuchu, ojciec z tego powodu jest ciężko chory, matka... Wystarczy, nie jestem uprawniony.

Jej osobny głos w dramacie nazywa się skromnie: „Wywiad autorki z samą sobą o przypuszczalnej historii”. Nie jest w nim heroiną, ale – wolę trzymać się starożytnych metafor – aojdą, histrionem.

– Czarnobyl jest tajemnicą, którą nam jeszcze przyjdzie odgadywać. To zadanie na dwudziesty pierwszy wiek – sądzi. Sama uważa się za świadka czarnobylskiej tragedii.

– Jak wszyscy w małej Białorusi, o której wcześniej świat nie słyszał, a o której teraz mówią, że to czarnobylskie laboratorium, a Białorusini – czarnobylski naród. Czarnobyl stał się naszym domem, powinnością narodową – wyznaje.

Na tamtym terytorium zeszły się, przypomnę raz jeszcze, dwie katastrofy: polityczna i technologiczna.

– Spośród tych dwóch globalnych wybuchów ten pierwszy jest bliższy, zrozumiały, ludzie zajęci są codziennością, bytem: za co coś kupić? Dokąd pojechać? W co wierzyć? Z jakim hasłem politycznym wyruszyć? To przeżywają wszyscy i każdy – ocenia świadek epoki. – A Czarnobyl? Chcielibyśmy o nim zapomnieć. Najpierw mieliśmy nadzieję go przezwyciężyć, ale pojąwszy daremność prób, zamilkliśmy.

Trzy lata pytała robotników elektrowni, uczonych, byłych działaczy partyjnych, medyków, żołnierzy, przesiedleńców, miejscowych. Ludzi różnych pokoleń, o różnych profesjach, wykształceniu, temperamentach. Wierzących i ateistów. Wieśniaków i intelektualistów.

– Oni pierwsi zobaczyli to, co my tylko podejrzewamy – zauważa. I zaraz dodaje: – Nieraz wydawało mi się, że zapisuję przyszłość...

Umieć odczytać i zapisać przyszłość po Czarnobylu i na czarnobylskiej ziemi?! To zadanie dla wróżki. Albo dla laureata Nagrody Nobla. A przynajmniej Pulitzera.

Swietłana Aleksijewicz mieszka na Białorusi, nie pozostaje jej nic innego, jak zostać klasykiem pisanej po rosyjsku literatury tego kraju.

Leszek Wołosiuk, tłumacz,
reportażysta „Tygodnika Powszechnego„

[1] AES (w rosyjskim: Atomnaja Elektrostancja) – na terytoriach byłego ZSRR często używany skrót nazwy elektrowni atomowej.

[2] Obwód (ros. obłast’) – jednostka administracyjna Republiki Białoruś, odpowiadająca województwu, kraj ten składa się z sześciu obwodów (wśród których są mohylewski na wschodzie i homelski na południowym wschodzie, położone najbliżej elektrowni atomowej w znajdującym się tuż za granicą ukraińską Czarnobylu, ich terytoria zostały więc najmocniej dotknięte przez kataklizm).

[3] W niniejszej książce czytelnik zetknie się z następującymi jednostkami charakteryzującymi promieniotwórczość:

a) bekerel (Bq) – jednostka aktywności nuklidów promieniotwórczych w układzie SI, 1 Bq = 1 s^-1 (jedno spontaniczne przejście jądrowe na sekundę);

b) kiur (Ci) – jednostka aktywności nuklidów promieniotwórczych nie należąca do układu SI, 1 Ci = 3,7x10¹⁰ Bq;

c) rentgen – nie należąca do układu SI jednostka dawki ekspozycyjnej promieniowania rentgenowskiego lub gamma

[4] W oryginale Ukrytie.

[5] Sarkofag – tak nazwano zabetonowany po awarii czwarty energoblok, w którym nastąpił wybuch reaktora. Metalowe i żelazobetonowe konstrukcje szkieletu sarkofagu zakładano za pomocą robotów i śmigłowców, z których oblewano je betonem. Po czarnobylskiej tragedii określenie „sarkofag” stało się terminem międzynarodowym, oznaczającym usypaną konstrukcję ochronną nad uszkodzonym reaktorem. Do jego rozpowszechnienia mogła się przyczynić, napisana tuż po wybuchu, a nawiązująca do kataklizmu z 26 kwietnia 1986 r. i grana na wielu scenach świata, sztuka Władimira Gubariewa pod tytułem Sarkofag.

[6] Pitier – popularna w Rosji nazwa Sanki Petersburga.

[7] Prypeć (w ros. i białorus.: Prypiat’) – położone nad samą granicą z Białorusią miasto na Ukrainie nad rzeką Prypeć, oddalone o 12 km od Czarnobyla i ok. 150 km od Kijowa. Przed awarią liczyło ponad 50 tys. mieszkańców, w tym wielu pracowników elektrowni atomowej (często występują w książce). Najbardziej – obok Czarnobyla – dotknięte radiacją, dziś nie zamieszkane miasto-widmo. Obecnie większość pracowników nadal działającej elektrowni atomowej w Czarnobylu mieszka w odległym o 50 km Sławutyczu.

[8] Angelina W. Guśkowa – ordynator Oddziału Instytutu Biofizyki w Szpitalu nr 6 w Moskwie, gdzie przywożono napromieniowanych z czarnobylskiej elektrowni, specjalistka leczenia chorób popromiennych, w przeszłości osobista lekarka Igora Kurczatowa, ojca radzieckiej fizyki jądrowej, u którego boku – i dzięki jego możliwościom – zdobywała doświadczenie medyczne, m.in. w czasie badania skutków promieniowania po zdarzających się wcześniej awariach; znana w świecie medycznym radiologów, występowała m.in. na międzynarodowych konferencjach zajmujących się awarią w Czarnobylu (np. na spotkaniu zorganizowanym przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej w Wiedniu w sierpniu 1986 r., gdzie uczeni z ZSRR po raz pierwszy wyjaśniali przyczyny wypadku).

[9] Robert Gale – lekarz amerykański, specjalista od przeszczepu szpiku kostnego, profesor UCLA (University of California Los Angeles), który siedem dni po awarii na zaproszenie władz radzieckich przybył do Moskwy „prywatnie” wraz z ekscentrycznym sędziwym multimilionerem i filantropem, Armandem Hammerem (ówczesne władze radzieckie nie przyjęły pomocy rządu USA), aby na kierowanym przez A. Guśkową oddziale moskiewskiego Szpitala nr 6 dokonywać przeszczepów szpiku kostnego u pacjentów przywiezionych samolotami z Czarnobyla.

[10] Tutejsi (w oryginale: samosioły – samoosiedleńcy, tutejsi, miejscowi) – chodzi tu o tych, którzy – wbrew niebezpieczeństwu napromieniowania – zostali w strefie skażonej albo wrócili tam po ewakuacji; formułowanie specjalnych terminów polskich – w rodzaju: ostańcy, zostańcy, trwacze, powróceńcy itp. – byłoby sztuczne.

[11] Zona – strefa, skażony radiacją zamknięty obszar wokół Czarnobyla, początkowo sięgający od 10 do 30 km od reaktora na tereny Białorusi, Rosji i Ukrainy (ukraiński Czarnobyl leży tuż nad granicą z Białorusią i Rosją), skąd ewakuowano ludność. Po dokonaniu pomiarów radiacyjnych rozszerzony o tereny skażone opadającymi nań radionuklidami cezu 137 i strontu 90, miejscami i do 300 km od reaktora. Termin „zona” funkcjonuje w trzech dotkniętych katastrofą krajach. Nie jest pochodzenia słowiańskiego, ale bardziej jednoznacznie oddaje istotę rzeczy niż polskie pojemne pojęcie „strefa”.

[12] Czerwone dyplomy (w oryginale: krasnyje gramoty) – dyplomy pochwalne, często z czerwonego brystolu, przyznawane w „socjalistycznym współzawodnictwie pracy” i za inne zasługi w byłym ZSRR.

[13] Stachanowiec – termin utworzony od nazwiska Aleksieja Stachanowa, górnika z Donbasu, inicjatora „socjalistycznego współzawodnictwa pracy”, który w 1935 roku ustanowił w ZSRR rekord wydobycia węgla, co w okresie stalinowskim zapoczątkowało tzw. ruch stachanowski, polegający na widowiskowych próbach bicia rekordów w poszczególnych dziedzinach pracy produkcyjnej.

[14] Czarnobylec – tak nazywa się na terenach dawnego ZSRR dotkniętych przez kataklizm z 26 kwietnia 1986 r. i jego skutki.

[15] Radunica – prawosławne święto wspominania zmarłych i odwiedzania ich grobów – gdzie spożywa się posiłki, wypija za pamięć – obchodzone w dziewiątym dniu po Wielkanocy; przyjęło się, iż wysiedleni mieszkańcy danej miejscowości w zonie w dniu tym gromadnie ściągają zewsząd na rodzinne cmentarze.

[16] Brzozowik – słodki sok z brzozy, uzyskiwany wczesną wiosną, kiedy drzewa puszczają soki, poprzez nacięcie pnia i specjalną rynienką pobierany do słoja; sok ten także kisi się i potem pije jako kwas roślinny

[17] Klonowik – w identyczny sposób uzyskiwany wczesną wiosną sok z klonu, słodszy od brzozowego.

[18] Czugunka – okrągły garnek żelazny (żeleźniak), używany do parzenia i pieczenia potraw w piecu.

[19] Plow – w Azji Środkowej tradycyjna potrawa z ryżu, suszonej winorośli, mięsa i wielu ostrych ziół.

[20] Siergiej Bułhakow (1871 – 1944) – prawosławny myśliciel i teolog rosyjski.

[21] Chodzi prawdopodobnie o znane założenie filozoficzne św. Augustyna, rozwijane Przez św. Tomasza z Akwinu.

[22] Książę Myszkin – bohater powieści Fiodora Dostojewskiego Idiota.

[23] Por. Mk 4,11: „Wam dana jest tajemnica królestwa Bożego, dla tych zaś, którzy są poza wami, wszystko dzieje się w przypowieściach”.

[24] Afgan – potoczna na terenach byłego ZSRR nazwa Afganistanu, na którego terenach w latach 1979-89 Armia Czerwona toczyła wojnę z różnymi tamtejszymi formacjami politycznymi i partyzanckimi. Przez wiele lat tamtejsze media mówiły jedynie o udziale „ograniczonego kontyngentu naszych wojsk w niesieniu pomocy bratniemu narodowi Afganistanu”. Afgan, to słowo-symbol w Rosji i w państwach wchodzących przed 1991 r. w skład ZSRR. Wojna ta przyniosła wiele ofiar. Afganami lub Afgańcami nazywa się także żołnierzy biorących udział w tej wojnie.

[25] Słuck – ponad 50-tysieczne miasto na południe od Mińska, m.in. węzeł kolejowy.

[26] Chojniki – miasto rejonowe w obwodzie homelskim.

[27] Ambrazura – żelbetonowa konstrukcja obronna z niewielkimi otworami na wysunięcie rakiet lub karabinów maszynowych, we wnętrzu mieści kilku żołnierzy; ambrazury były częścią fortyfikacji wojennych, wznoszono je w trakcie walk pozycyjnych w czasie I i – rzadziej – II wojny światowej.

[28] Bratnie mogiły (w oryginale: bratskije mogiły) – potoczna nazwa cmentarzy wojskowych lub tych kwater na cmentarzach cywilnych, w których spoczywają polegli żołnierze.

[29] Kantor – biuro kierownictwa kołchozu.

[30] W oryginale: daże tysiaca rentgen nie połoiyt’ ruskij czlien.

[31] Patrz: Samotny głos człowieczy: „Przypuszczamy, że pod ruinami został Waleri Chodemczuk. Nie wydobyto go. Zabetonowano”

[32] Leonid Toptunow – starszy inżynier sterowania wchodzący w skład porannej zmiany przeprowadzającej eksperyment na czwartym reaktorze 26 kwietnia 1996 r., wkrótce zmarł z napromieniowania.

[33] W oryginale: feergesowskij kran, dosłownie: erefenowski dźwig, od skrótu: FRG (Fiedieratiwnaja Respublika Giermanii).

[34] Aplazja – zahamowanie rozwoju; niepełny lub nieprawidłowy rozwój tkanki lub narządu, a nawet ich brak.

[35] Woronok – skrót od czornyj woron (czarna wrona), jak nazywano w ZSRR samochody z czarnymi, okratowanymi budami, którymi do aresztów i więzień w latach 30. i 40. wozili podejrzanych oprawcy z NKWD.

[36] Chodzi o terror wewnętrzny i czystki w aparacie partyjnym, państwowym i wojskowym oraz w środowiskach inteligencji, jakich w 1937 r. dokonywały służby wewnętrzne na polecenie Stalina; objęły one ok. 7 min osób, z czego w więzieniach i łagrach zmarło ok. 2 min, a 1-1,7 min zostało zamordowanych przez NKWD. Dane są przybliżone.

[37] Zek – więzień kryminalny, skazany na długą karę ciężkiego więzienia, nazwa pochodzi od rosyjskiego słowa zakliuczonnyj – „więzień”.

[38] Leonid N. Andriejew (1871-1919) – rosyjski prozaik i dramaturg, prekursor ekspresjonizmu, łącząc elementy symbolizmu i realizmu, podejmował problemy filozoficzne, jak bezsilność człowieka wobec praw natury, dominację instynktu nad rozumem; autor wydanych i w Polsce nowel Mysi i Otchłań, zbioru opowiadań pacyfistycznych Czerwony śmiech oraz misteryjnych dramatów Życie człowieka, Anatema, Ten, którego biją po twarzy, a także szkiców i felietonów o teatrze.

[39] Rajpołkom – (nazwa od: Rajonnyj połuczatielnyj komitet – Rejonowy Komitet Wykonawczy), odpowiednik władz powiatowych.

[40] W oryginale: Zaporożec – nie maszina, Ukrainiec – nie mużczina. Jeśli choczesz byt’ otcom, objeri jajco swincom.

[41] Mogilnik – chodzi o jedno z wielkich cmentarzysk u nas zwanych składowiskami, jakich wiele naprędce tworzono w czasie likwidowania skutków awarii.

[42] Dyrektorem czarnobylskiej AES im. Lenina był w czasie awarii Wiktor Briuchanow. Nie jest prawdą, iż „nikt za to nie odpowiedział”, gdyż latem 1987 r. skazano sześć osób (patrz: Świat po Czarnobylu, część II – Największy kataklizm technologiczny XX wieku?, rozdział 4. pt. Dziś juz wiemy, że w Czarnobylu zawinił człowiek... str. 189). Natomiast Wiktor Briuchanow, skazany na dziesięć lat więzienia, został zwolniony z więzienia w Humaniu w 1991 r.

[43] Hibakusi – japoński termin oznaczający skomplikowany syndrom chorobowy, wyrażający się – najogólniej mówiąc – u osób dotkniętych chorobą popromienną psychiczną reakcją na odrzucenie czy też niezrozumienie ich przez otoczenie.

[44] Nikołaj Sljuńkow – w tamtych latach I sekretarz KC Komunistycznej Partii Białorusi.

[45] Tablica wyróżnionych (w oryginale: doska poczota) – sporych rozmiarów tablice, na których w ZSRR wieszano fotografie wyróżniających się „przodowników pracy” i osób zasłużonych.

[46] Lecą żurawie – znany, wzruszający film Michaiła Kołatozowa z 1957 r.

[47] W tłumaczeniu dosłownym: „Czyściciele”, „Pucybuty”.

[48] Zmagania na tzw. łuku kurskim, toczące się 5.07.-23.08.1943 r.; przegrana Wehrmachtu zadecydowała o początkach cofania się przed Armią Czerwoną, a w następstwie o klęsce III Rzeszy.

[49] W oryginale: Założniki.

[50] W oryginale: żiwotny, co dosłownie znaczy: żywotne, żywe – w rosyjskim określenie zwierząt.

[51] Początek wiersza Jesień Aleksandra Puszkina.

[52] Blokada Leningradu – w czasie II wojny światowej, w wyniku natarcia wojsk niemieckich i fińskich we wrześniu 1941 r. na Leningrad (obecnie Sankt Petersburg), miasto zostało zablokowane od strony lądu, pomimo to broniło się aż do stycznia 1944 r. (ok. 900 dni), kiedy to odblokowano je; w tragicznym położeniu z głodu i wycieńczenia zmarło ok. 630 tys. mieszkańców. Termin „blokada Leningradu” funkcjonuje w zbiorowej pamięci Rosjan i na terenie byłego ZSRR jako jeden z najbardziej tragicznych epizodów wielkiej wojny ojczyźnianej, jak się tam do dziś nazywa II wojnę światową (ściśle: ten jej okres, od kiedy Niemcy wtargnęli do ZSRR 22.06.1941 r.).

[53] KC – Komitet Centralny, naczelny organ kierowniczy Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, główny ośrodek polityczny, realnie rządzący ZSRR; tu chodzi o inspektorów z KC Komunistycznej Partii Białorusi z Mińska (każda z republik wchodzących w skład ZSRR także miała swój Komitet Centralny).

[54] Obkom (skrót od: Obłastnyj komitet) – Komitet Obwodowy (czyli wojewódzki) KPBiał.; tu: siedziba partyjnych władz obwodu.

[55] ”Stolicznaja” – nazwa popularnej wódki rosyjskiej.

[56] Bajkonur – kosmodrom w obecnym Kazachstanie, skąd startowały sowieckie i nadal startują rosyjskie statki załogowe i sztuczne satelity Ziemi.

[57] ”Kosmos”, „Interkosmos” – nazwy sowieckich kosmicznych programów badawczych.

[58] Panichida – prawosławny obrzęd modlitwy za zmarłych; tu niezbyt ściśle użyty termin, z relacji wynika bowiem, iż chodzi o pogrzeb (pochoron), po którym także może być odmówiona panichida; najczęściej jednak modły za zmarłych odprawiane są w cerkwi.

[59] Obpołkom – skrót od: Obłastnyj potuczatieinyj komitiet (Obwodowy Komitet Przed stawicielski), odpowiednik rady wojewódzkiej.

[60] W oryginale: Cziego ty, matka, płacziesz?, słowa ze znanej rosyjskiej bajki ludowej Kak bojarin durakow iskał (Jak bojarzyn szukał głupców).

[61] W oryginale: Utro krasił nieżnym swiętom stieny driewniego Kremla, początek sowieckiej pieśni patriotycznej pt. Moskwa Majskaja.

[62] Atomowcy – w oryginale: atomszcziki – na terenie byłego ZSRR potoczna nazwa fizyków jądrowych oraz pracowników elektrowni atomowych.

[63] Nitchinol – najprawdopodobniej skażony alkohol.

[64] Saraje – zabudowania gospodarcze wokół domu na Białorusi, gdzie trzyma się bydło, świnie, drób itp., nierzadkie i w miastach.

[65] Waleryj Legasow – pierwszy zastępca dyrektora Instytutu Energetyki Atomowej im. I. Kurczatowa, w związku z pełnieniem przez dyrektora instytutu, Anatolija Aleksandrowa, funkcji prezesa AN ZSRR, faktyczny zarządca naukowy (i nie tylko) sowieckiego „imperium atomowego”. Wszedł w skład „czarnobylskiej” komisji rządowej i aktywnie w ZSRR oraz na świecie bronił dokonań sowieckiej fizyki jądrowej; atakowany w czasie zaczynającej się pierestrojki, popełnił samobójstwo dokładnie w pierwszą rocznicę wybuchu.

[66] Aleś Adamowicz (1924- 1996) – pisarz białoruski, jako jeden z pierwszych zaalarmował opinie publiczną o katastrofie w Czarnobylu i głośno domagał się ujawnienia przyczyn i rozmiarów katastrofy.

[67] Krasnopolie – miasto rejonowe na Mohylewszczyźnie, rejon skażony.

[68] Wielka wojna ojczyźniana (w rosyjskim: Wielikaja Otiecziestwiennaja wojna) – w historiografii sowieckiej zawężenie II wojny światowej do czasu, kiedy hitlerowskie Niemcy napadły na ZSRR (22.06.1941 r.) oraz do obszaru, na jakim trwały sowiecko-hitlerowskie zmagania; toczyła się więc ona najpierw na terytorium ZSRR, a potem – wraz z cofaniem się Wehrmachtu przed Armią Czerwoną – na terenach Polski, Rumunii, Czechosłowacji, Austrii, Węgier i wreszcie Niemiec, gdzie armia sowiecka zdobyła w maju 1945 r. Berlin i doszła aż do Łaby.

[69] ”Grobowe” – potoczna nazwa ulg, dopłat, odszkodowań itp. otrzymywanych w związku z następstwami awarii w Czarnobylu; termin ten pochodzi od rosyjskiego słowa grob (trumna).

[70] Piotr J. Czaadajew (1794- 1856) – rosyjski filozof, zdecydowany – obok m.in. I. S. Turgieniewa, W. G. Bielińskiego, A. I. Hercena, T. N. Granowskiego, S. M. Sołowjowa i in. – zwolennik okcydentalizmu (historiozoficznego kierunku rosyjskiej myśli społecznej lat 40. i 50. XIX w., postulującego zniesienie poddaństwa chłopów i przebudowę Rosji na gruncie krytycznego wykorzystania doświadczeń ustrojów konstytucyjno-monarchicznych Europy Zachodniej, w związku z czym jego zwolenników nazywano zapadnikami, a kierunek zapadniczestwo), przeciwnik słowianofilów (uważających, iż Rosja, jako największy ze słowiańskich narodów, ma prawo przewodzić innym ludom słowiańskim, głoszących m.in. teorię „oficjalnej ludowości”, po rosyjsku narodnosti, zwanych więc także narodnikami), idealizujący katolickie Średniowiecze, kiedy to w Europie był jeden, nie podzielony jeszcze Kościół, Rosję zaś uważający za kraj nie mający historii (tradycji), co według niego było dla niej szansą na budowanie racjonalnej przyszłości.

[71] Chram – rosyjski termin na określenie świątyni; tu chodzi o znany zespół muzealny na wyspie, na jeziorze Onega.

[72] Podkowy pchły – znana osobliwość (autorstwa Mykoły Siadrystego) w ekspozycji pod nazwą „Mikrominiatury” na terenie Historyczno-Architektonicznego Kompleksu Muzealnego „Kijowsko-Pieczarska Ławra”, pokazywana obok napisów na włosie ludzkim itp. wyrobów, mogących być widzianymi przez szkło powiększające.

[73] Ognisty ptak (w oryginale: żarptica) – często występujący w rosyjskich baśniach motyw „żarptaka”, mającego wiele cudownych właściwości; bardzo trudno go złapać, a to jest Warunkiem skorzystania z jego mocy.

[74] Somizdaty – wydawnictwa podziemne, nielegalne.

[75] Warłam T. Szałamow (1907-82) – pisarz rosyjski, długoletni więzień łagrów sowieckich. Autor głośnych opowiadań kołymskich.

[76] W oryginale: pachan (pług), co się kojarzy z ciężką, lecz bezmyślną i mało wydajną pracą, za jaką w propagandowej retoryce tamtych czasów miano m.in. zajęcia umysłowe.

[77] W oryginale: machana (od: machać, ruszać się, cwaniaczyć) – tu: epitet.

[78] W oryginale: Na chitruju żonu jest’ ch... s wintom.

[79] W oryginale: zecznyje – przymiotnik od terminu „zek”; tu: kryminalne.

[80] Anna Achmatowa, właściwie Anna A. Gorienko (1889- 1966) – wybitna poetka rosyjska, autorka m.in. zbiorów liryków Paciorki, Męstwo, Poemat bez bohatera, eseistka (Mój Puszkin), tłumaczka na rosyjski poezji orientalnej, zachodnioeuropejskiej i polskiej.

[81] Chodzi o kampanie antysemicką.

[82] Chodzi o wszczętą przez Nikitę S. Chruszczowa – w latach 1954 – 64 I sekretarza KPZR, a w latach 1956-64 także premiera – kampanię wyburzenia świątyń, która to akcja (skromniejsza, w porównaniu z niszczeniem miejsc kultu w okresie Lenina i Stalina) odbiła się wielkim echem w ZSRR i w świecie.

[83] Jegor Ligaczow – w latach pierestrojki sekretarz KC KPZR do spraw ideologicznych, uważany za przeciwnika Michaiła Gorbaczowa, w odróżnieniu od Aleksandra Jakowlewa, sekretarza do spraw propagandy.

[84] Idź i patrz – głośny, szokujący scenami okrucieństwa film w reż. Elema Klimowa z 1985 r. o niemieckiej okupacji Białorusi; zagłada wsi rodzinnej widziana oczyma kilkunastoletniego chłopca.

[85] Chotimsk – miasto rejonowe w obwodzie mohylewskim.

[86] Aleksandr Jakowlew – sekretarz KC do spraw propagandy w czasach pierestrojki, uważany za jej zwolennika, opowiadający się m.in. za ujawnieniem przyczyn i skutków czarnobylskiej katastrofy.

[87] Borys J. Szczerbyna – wicepremier rządu ZSRR w czasie awarii, przewodniczący komisji rządowej powołanej dla wyjaśnienia przyczyn i oceny skutków awarii.

[88] Gorkom (skrót od: Gorodskij komitet) – Komitet Miejski partii.

[89] Stalker – tytułowy bohater filmu Andrieja Tarkowskiego z 1979 r. (wg adaptacji powieści Arkadija i Borysa Strugackich); film o wyprawie do strefy zakazanej przedstawiający wizję świata zdegradowanego, z filozoficzną refleksją o potrzebie wiary i nadziei.

[90] Cielętniczki (w oryginale: tieljatnicy) – pracownice zatrudnione w cielętniku, wydzielonej części obory, w której hoduje się bydło rogate.

[91] *Czirikow – miasto rejonowe w obwodzie mohylewskim, jeden z sześciu rejonów na Mohylewszczyźnie dotkniętych radiacją.

[92] Bragin, Chojniki, Narowia – miasta, siedziby rejonów w obwodzie homelskim, rejony najbardziej dotknięte skażeniem na Homelszczyźnie.

[93] Leonid A. Iljin – w czasie awarii szef Instytutu Biofizyki, wchodził w skład komisji rządowej, do dziś aktywnie występuje na rzecz rosyjskiej energetyki jądrowej, m.in. w głośniej książce Czarnobyl: mit i rzeczywistość.

[94] Kysztym, Semipałatyńsk – miejscowości, od których wzięły nazwę słabo zaludnione terytoria-poligony doświadczalne, gdzie w ZSRR przeprowadzano próbne eksplozje wybuchów jądrowych i termojądrowych. Po rozpadzie ZSRR wyszło na jaw, iż wśród okolicznej ludności dramatycznie wzrosła liczba zachorowań wywołanych promieniowaniem, pełnych ich następstw (m.in. zmian genetycznych) nie da się jeszcze ustalić.

[95] W oryginale: gdie Makar tieljat nie pas – przysłowie rosyjskie, odpowiednik polskiego porzekadła: „tam gdzie diabeł mówi dobranoc”.

[96] Majskij, Sołniecznyj – dosłownie: Majowy, Słoneczny.

[97] Mohylewski Komitet „Dzieci Czarnobyla” został wiosną 1998 r. wyeksmitowany z lokalu przy ul. Pierwomajskiej w Mohylewie.

[98] W oryginale: Motnia nie udania... Susz’ nie napała... Morie nie zaliło... Lieżat czornyje groby... – pieśń-lamentacja, śpiewana w czasie czuwania przy zmarłym na wsi na Białorusi i w Rosji.

[99] Natasza Rostowa – jedna z bohaterek powieści Lwa Tołstoja Wojna i pokój.

[100] Edyta Piecha – znana w latach 60. i 70., śpiewająca po rosyjsku piosenkarka polskiego pochodzenia.

[101] Plac taneczny (w oryginale: tancpłoszczadka) – często spotykane w większych miastach byłego ZSRR, z reguły w parkach lub koło nich, placyki do tańca, wyłożone płytami lub drewnianą podłogą, czynne od wiosny do jesieni. W ZSRR był chroniczny głód mieszkaniowy, mieszkania ciasne, zamieszkane przez kilka rodzin, trudno więc było tam tańczyć. Z kolei lokali tanecznych było niewiele, a wstęp do nich drogi. Z tych powodów wielu chętnych – zwłaszcza ze starszego i średniego pokolenia – do dziś ściąga na tancpłoszczadki.

[102] Z wypowiedzi dla „Nuclear Engineering International” 11/1991. Anatolij Ditłow, kierujący eksperymentem, w czasie którego doszło do awarii, został 27 lipca 1987 r. skazany na 10 lat więzienia. Z powodów zdrowotnych zwolniony wcześniej, poddał się leczeniu w RFN. Aż do śmierci (zmarł w końcu 1995 r. w Kijowie) uważał, że głównym powodem wybuchu była zła konstrukcja reaktora.

Date: 2016-01-05; view: 1095