W świadomości szerokich rzesz ludności polskiej Ukraińska Powstańcza Armia jawi się jako bandyckie ugrupowanie współpracujące z okupantem niemieckim i dopuszczające się masowych mordów na Narodzie Polskim. Polacy mieli zaś w walce z Ukraińcami ograniczać się do samoobrony i działań odwetowych. Analogiczny stereotyp istnieje wśród Ukraińców. Zgodnie z nim Polacy kolaborujący z Niemcami i Sowietami dokonywali licznych zbrodni na ukraińskiej ludności, zaś działania UPA przeciw nim miały jedynie charakter odwetowy. Głównym źródłem powstania tego typu stereotypów jest idealizacja własnego narodu i widzenie wszystkiego co złe po stronie przeciwnej. Również historiografia epoki PRL-u będąca narzędziem w ręku sowieckiego „Divide et impera” podtrzymywała i umacniała w społeczeństwie polskim taki stereotyp UPA i w ogóle narodu ukraińskiego. Genezy powstania UPA należy szukać z chwilą najazdu Niemiec na Związek Radziecki (22 czerwca 1941 r.). Ukraińcy powitali ten fakt z wielkim entuzjazmem, licząc że przy poparciu Hitlera, zbudują w końcu z dawna upragnione własne państwo. We Lwowie natychmiast uformował się rząd ukraiński ze Stefanem Banderą i Jarosławem Stećką na czele. Wkrótce jednak Ukraińców spotkał poważny zawód. Hitlerowskie Niemcy nie były zainteresowane tworzeniem państwowości ukraińskiej i po kilku tygodniach rozwiązały jej rząd, a S. Banderę i J. Stećkę osadzono w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. W nowej sytuacji umiarkowane skrzydło ukraińskiego ruchu narodowego poszło na współpracę z okupantem hitlerowskim, przejmując wiele funkcji w administracji lokalnej i policji ukraińskiej oraz zasilając oddziały pomocnicze Werhmachtu (SS Galizien). Wspomniane formacje u boku armii niemieckiej uczestniczyły w walce z wojskami radzieckimi oraz eksterminacji Żydów czy też pacyfikacji wsi polskich. Skrzydło radykalne (niepodległościowe), którego przywódcą był S. Bandera po zawiedzionych nadziejach związanych z utworzeniem Samostijnej Ukrainy przeszło wobec Niemców do opozycji i konspiracji. To właśnie z tych kręgów ukonstytuowała się w dniu 14 października 1942 r. na Wołyniu Ukraińska Powstańcza Armia, której celem była walka z okupantem hitlerowskim aż do utworzenia niepodległej Ukrainy. UPA była zbrojnym ramieniem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Oddziały UPA miały strukturę wojskową (partyzancką) ze stopniami i z regulaminami. Istniały szkoły oficerskie i podoficerskie. Podstawowymi jednostkami były bataliony (kuriny) składające się z kompanii (sotni). Obok regularnych oddziałów partyzanckich UPA posiadała we wszystkich wsiach zamieszkałych w większości przez Ukraińców komórki wywiadowcze, kwatermistrzowskie i sanitarne. We wsiach istniały również samoobrony, których zadaniem było utrzymanie porządku, walka z bandytyzmem, a nawet wstępne szkolenie przyszłych partyzantów. Mimo orientacji antyniemieckiej reprezentowanej przez UPA ich głównym celem walki stało się zwalczanie partyzantki radzieckiej, a także mieszkającej tam od wieków społeczności polskiej. Kierownictwo OUN podjęło decyzję depolonizacji Wołynia, Polesia, a także Tarnopolskiego i Małopolski Wschodniej. Ukraińskie kierownictwo polityczne obawiało się powtórzenia po zakończeniu wojny sytuacji z 1918 r. kiedy to ludność polska i ukraińska zamieszkująca sporne terytorium toczyła ze sobą walkę o jego przynależność polityczną. Chciano dysponować argumentem faktu dokonanego – brakiem ludności polskiej na spornym terytorium. Celem urzeczywistnienia swego zamiaru nie cofało się przed żadnymi środkami, także przed ludobójstwem. Eksterminacja ludności polskiej przez UPA rozpoczęła się w marcu 1943 r. na Wołyniu. Później rozszerzyła się na Tarnopolszczyznę i Małopolskę Wschodnią. Puszczano z dymem wsie polskie i wśród wyrafinowanych okrucieństw mordowano ich mieszkańców. Liczbę Polaków poległych z rąk ukraińskich nacjonalistów szacuje się na rzędu pół miliona. Działania prowadzone przez UPA były czymś w rodzaju czystek etnicznych dobrze znanych nam z terenu byłej Jugosławii, w szczególności Bośni i Hercegowiny oraz Kosowa. Opamiętanie przyszło dopiero w drugiej połowie 1944 r., kiedy wojska radzieckie kontrolowały już obszar aż po linię Wisły, a dwa toczące dotąd ze sobą śmiertelne boje narody – Polacy i Ukraińcy – na kilkadziesiąt najbliższych lat znalazły się pod panowaniem Rosji Sowieckiej. Obie nacje po raz pierwszy od 1920 r. zaczęły szukać wzajemnego porozumienia, za nadrzędny cel uważając walkę ze wspólnym wrogiem i zaborcą – Rosją. W grudniu 1944 r. doszło do spotkania w Orłowie przedstawicieli UPA i AK, gdzie wstępnie mówiono o konieczności przygotowań Polaków i Ukraińców do długotrwałej walki. Do ostatecznego zawieszenia broni 6 maja 1945 r. podczas spotkania przedstawicieli UHWP (Ukraińska Hołowna Wyzwolona Rada – Pol. Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza), UPA i AK (późniejszy WiN). Spotkanie uznało Rosję za odwiecznego wroga obu narodów i zobligowało obie strony do wspólnego z nią walki i wzajemnego współdziałania. Armia Krajowa miała udzielać oddziałom UPA pomocy sanitarnej i żywnościowej, zaś strona ukraińska oddała swój wywiad do dyspozycji AK. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie otrzymał polecenie reprezentowania także interesów ukraińskich. Celem ostatecznym było stworzenie przez oba narody wspólnego państwa federacyjnego w granicach administracyjnych Polski i Ukrainy, które by ostatecznie rozwiązało kwestię granic. Porozumienie to rychło zaowocowało zgodnym współdziałaniem szczególnie w powiatach hrubieszowskim, tomaszowskim i lubaczowskim. Współpracę rozpoczęto od normalizacji stosunków między mieszkającymi tam Polakami i Ukraińcami, m.in. przywracając kontakty handlowe i międzyludzkie. Wobec pojawiającej się groźby „dobrowolnego” przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do ZSRR na mocy umowy między PKWN i Ukraińską SRR, uzgodniono, że dopóki zagrożenie nie minie, rodziny ukraińskie będą mogły znaleźć schronienie we wsiach polskich. Największym jednak owocem współpracy był atak połączonych sił UPA i WiN (byłego AK) na Hrubieszów w dniu 26 maja 1946 r., który urósł do rangi symbolu. Na odprawie oficerów UPA przed atakiem obecny był dowódca okręgu wojskowego „San”, płk. Mirosław Onyszkiewicz (ps. „Orest”). Celem ataku było zniszczenie stacjonujących tam garnizonów NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa oraz rozbicie więzienia, w którym przetrzymywano żołnierzy AK. Kompania WiN pod dowództwem por. „Młota” zdobyła szturmem garnizon i więzienie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego uwalniając zeń wszystkich więźniów, zaś oddziały UPA zrównały z ziemią budynki NKWD.
* * *
Współdziałanie UPA i WiN nie osiągnęło, jak wiadomo, planowanego celu. Rząd Polski Ludowej ogłosił amnestię dla pozostających w podziemiu Polaków, co przyczyniło się do ujawnienia wielu jego członków, a zarazem likwidacji struktur konspiracyjnych. W 1947 r. przeprowadzono Akcję „Wisła” polegającą na przesiedleniu mieszkającej w granicach Polski ludności ukraińskiej na jej Ziemie Zachodnie i Północne. W ten sposób podziemie ukraińskie pozbawione naturalnego zaplecza rychło musiało zakończyć swą działalność. W zachodnich województwach radzieckiej Ukrainy UPA działała jeszcze do 1950 roku kiedy to została rozbita przez oddziały Armii Radzieckiej i NKWD. Przez kilkadziesiąt lat kult UPA był zakazany, a za ujawnienie przynależności do tej organizacji groziło osadzenie w łagrach sowieckich jeśli nie śmierć. Dopiero w 1990 r., gdy pierestrojka zaczęła zataczać coraz szersze kręgi, a rozpad imperium Sowieckiego wydawał się być nieuniknionym, naród ukraiński przypomniał sobie o swych bohaterach. W wielu miejscowościach, szczególnie w zachodnich województwach Ukrainy zaczęto sypać ziemne kurhany ku czci ukraińskich partyzantów początkowo na cmentarzach grzebalnych i przycerkiewnych, a wkrótce także poza ich obrębem. W miastach zachodnio-ukraińskich reprezentacyjne ulice otrzymały miano S. Bandery, tu i ówdzie pojawiły się jego pomniki. Uroczystości ku czci UPA odbywają się w formie podobnej do polskich świąt AK-owskich. Uczestniczą w nich kombatanci i towarzyszy im odprawianie nabożeństw przez księży greckokatolickich względnie prawosławnych.
