III. UNIA POLSKO-LITEWSKA A ETNOGRAFIA HISTORYCZNYCH TERYTORIÓW RZECZYPOSPOLITEJ
Z plemion słowiańskich zamieszkujących obszar między Karpatami a Bałtykiem, zje- dnoczonych politycznie w 2 poł. X w. pod zwierzchnictwem Mieszka I zaczął się krystali- zować naród polski, a księstwo tego pierwszego historycznego władcy piastowskiego sta- ło się państwem polskim. Akt jednoczycielski Mieszka I należy traktować jako początek Polski i narodu polskiego. Wcześniej możemy mówić wyłącznie o plemionach przedpo- lskich, z których najważniejsze – Polanie i Wiślanie – stworzyli organizację państwową. Piastowie przed zjednoczeniem byli władcami Polan. Na wschód od świeżo ukonstytuowanego państwa polskiego zamieszkiwały plemiona ruskie rozciągające się od linii rzeki Wieprz na zachodzie, aż po Wołgę na wschodzie. One to z kolei znajdowały się pod władzą dynastii Rurykowiczów, którzy stolicę swojego państwa mieli w Kijowie. Jednym z najwybitniejszych władców Rusi był Włodzimierz Wielki, współczesny naszemu Mieszkowi I, który w 988 r. dokonał chrystianizacji swoje- go państwa w obrządku wschodnim. Nie stało się ono jednak kolebką jednego narodu ru- skiego, lecz z plemion je zamieszkujących wykształciły się w późniejszych wiekach trzy nacje, w przeciwieństwie do monarchii Piastów, pod rządami której wykształcili się wyłą- cznie Polacy. Po śmierci bowiem Włodzimierza Wielkiego i jego syna Jarosława Mądrego potężna Ruś Kijowska zaczęła ulegać stopniowemu rozdrobnieniu na dzielnice, dzielona pomię- dzy męskich potomków rodziny Rurykowiczów. Podzielona na liczne księstwa Ruś nie była w stanie stawić skutecznego oporu hordom mongolsko-tatarskim w XIII w., przez co ziemie jej nie tylko że uległy zniszczeniu, ale stały się lennami najeźdźców. Największą niezależność spośród dziedzin Rurykowiczów zachowała Ruś Halicka, która w 1349 r. zjednoczyła się z Polską. Pozostałe tereny ruskie obejmujące rejony Połocka, Witebska, Smoleńska, Mińska, Nowogródka, Polesia, Wołynia i Kijowszczyzny zostały na przeło- mie XIII i XIV stulecia podporządkowane Litwie, tworząc potężne państwo zwane Wie- lkim Księstwem Litewskim. Na wschód od niego, za linią rzeki Dniepr zamieszkiwały aż po Wołgę najdalej w tym kierunku wysunięte ludy ruskie a zarazem słowiańskie. Za Wo- łgą bowiem aż po Ural zaczynała się już strefa plemion ugrofińskich – Mordwinów, Cze- remisów, Żyrian i Maryjczyków. Również i tam wykształciły się organizmy państwowe w postaci wielkich księstw – Suzdalskiego i Twerskiego oraz republik mieszczańskich – w Pskowie i Nowogrodzie Wielkim. Pierwsze z nich, ze stolicą najpierw w Suzdalu a nastę- pnie w Moskwie, stało się kolebką państwowości i narodowości rosyjskiej zwanej też wie- lkoruską. Jego władca Dymitr Doński pobiwszy na Kulikowym Polu Tatarów w 1380 r. zrzucił ich jarzmo. W ciągu XV-XVI w. pod hegemonię Moskwy dostawały się stopnio- wo Twer, Psków i Nowogród Wielki oraz obszary ugrofińskie między Wołgą i Uralem. Z zamieszkujących te obszary Rusinów i zrutynizowanych przez nich Ugrofinów od XIV w. zaczęli krystalizować się Rosjanie. Państwo Moskiewskie zaczęło rościć sobie pretensje do wszystkich ziem ruskich, także tych, które znalazły się pod panowaniem Litwy i Po- lski. Jednak unia tych dwóch i powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów udaremniły jego władcom – Iwanowi III Srogiemu i Iwanowi IV Groźnemu – realizację koncepcji „zbierania ziem ruskich”. W konsekwencji tych uwarunkowań z Rusinów zamieszkałych w granicach polsko-litewskich wykształcili się z czasem Ukraińcy i Białorusini, o czym za chwilę. Również rosyjski pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla – Aleksander Sołżeni- cyn – ma podobne zdanie odnośnie genezy wyodrębnienia się narodów rosyjskiego, ukra- ińskiego i białoruskiego. Za punkt wyjściowy krystalizowania się nacji ukraińskiej i białoruskiej należy uznać Unię Lubelską w 1569 r., która doprowadziła do zjednoczenia Wielkiego Księstwa Lite- wskiego i Królestwa Polskiego w jedno państwo federacyjne zwane Rzeczpospolitą Obo- jga Narodów. Podczas tej unii odłączono od Litwy Czernihowszczyznę, Kijowszczyznę, Zadnieprze, Zaporoże, Bracławszczyznę, Wołyń i Podlasie włączając je w obręb Korony. To Rusini Koronni stali się protoplastami dzisiejszych Ukraińców, zaś ich współplemie- ńcy z Litwy dali początek Białorusinom. Dzisiejsza granica Ukrainy i Białorusi w przybli- żeniu pokrywa się z linią graniczną Korony i Litwy na odcinku Polesia, a granica Białoru- si i Rosji jest kontynuatorką tej drugiej z Rzecząpospolitą do jej pierwszego rozbioru (1772 r.). Na powstanie nowoczesnych narodów – ukraińskiego i białoruskiego – przy- jdzie nam czekać aż do XIX w. Na razie ruskich poprzedników zamieszkujących Koronę nazywano Rusinami. Rusini litewscy byli po prostu w ówczesnym pojęciu Litwinami, które to miano aż do lat 80. XIX stulecia przysługiwało wszystkim mieszkańcom Wielkie- go Księstwa Litewskiego bez względu czy mówili po litewsku, polsku czy białorusku,tak katolikom łacińskim jak i unitom czy prawosławnym. W tym pojęciu Litwinem był także Adam Mickiewicz, a pisząc „Litwo Ojczyzno moja” dawał tym wyraz jedynie swojemu patriotyzmowi lokalnemu, będącego czymś w rodzaju dzisiejszego regionalizmu podhala- oskiego. Polakami natomiast w dobie I Rzeczypospolitej nazywano wszystkich jej mie- szańców (także Litwinów i Rusinów), zaś rdzenni Polacy z terenu Korony byli po prostu Koroniarzami. Sytuacja zmieniła się w okresie zaborów. W Galicji pod wpływem austriackiej polity- ki „Divide et impera” (dziel i rządź) wykorzystującej różnice językowe i obrządku u za- mieszkającej te tereny ludności ruskiej z dotychczasowych Rusinów wytworzył się naród ukraiński o orientacji separatystycznej w stosunku do Polski. Narodowe idee ukraińskie Galicji zaczynały przenikać za kordon rosyjski na obszary zamieszkałych przez prawosła- wnych Rusinów terenów Wołynia, Podola i Kijowszczyzny. Lata 80. XIX w. należy uznać za datę narodzin antypolskiego szowinizmu litewskiego. Bowiem wtedy weszło na arenę pierwsze dorosłe pokolenie inteligencji litewskiej wywodzące się z klasy chłopskiej, co stało się możliwe dzięki zniesieniu pańszczyzny w 1864 r., umożliwiającemu awans społeczny na szerszą skalę dzieciom wywodzącym się z tej warstwy. Przedstawiciele tej inteligencji zaczęli obwiniać Polskę o polonizację warstw elitarnych narodu litewskiego oraz o to, że przez unię, a potem własne rozbiory wepchnęła Litwinów w niewolę rosyjską. Hasła przez nich głoszone zakładały separację polityczną w stosunku do Polski, zaś ludność polskojęzyczną zamieszkującą tereny byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego traktowały jako spolonizowanych Litwinów, którzy winni być poddani bezwzględnej lituanizacji, tak w wypadku przywrócenia im mowy litewskiej, jak i nadania litewskiego brzmienia ich imionom i nazwiskom. W odpowiedzi na te szowinistyczne poczynania nacjonalistów litewskich, ludność polskojęzyczna Litwy zaczęła przyznawać się do narodowości polskiej, zaś mieszkający tam Rusini stali się Białorusinami. W ten sposób rozbita została integracja ludności i zgodne współżycie ludzi różnych języków i kultur, jaką stworzyły wieki istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego i całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pojęcie polskości zostało ograniczone do ludności polskojęzycznej byłych ziem Korony i Litwy.
IV. ROZPAD WIĘZI MIĘDZY NARODAMI RZECZYPOSPOLITEJ
Związek polsko-litewski trwający od wstąpienia Władysława Jagiełły na tron polski, uwieńczony ostatecznie Unią Lubelską w 1569 r., stworzył obok Szwajcarii najstarsze państwo federacyjne w Europie zwane Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Ludność tego państwa mimo dzielących ją różnic językowych i wyznaniowych stała się społeczeństwem na tyle zintegrowanym, że rozbiorom Polski w latach 1772-1795 nie towarzyszyła irredenta (bunty) niepolskich jej narodów, bardzo często występująca w momentach rozpadu imperiów. Upadek I Rzeczypospolitej był spowodowany wyłącznie słabością jej władzy wykonawczej, niesubordynacją jej obywateli czy wreszcie polityką zaborów prowadzoną przez trzy monarchie ościenne – Rosję, Prusy i Austrię. Można tu zaryzykować twierdzenie, że gdyby Rzeczpospolita zachowała ciągłość istnienia nie mielibyśmy Polaków, Ukraińców, Litwinów i Białorusinów, a tylko polsko-, ukraińsko-, litewsko- czy białoruskojęzycznych obywateli Rzeczypospolitej, jak w Szwajcarii mamy dotąd niemiecko-, francusko- czy włoskojęzycznych Szwajcarów, a nie Niemców, Francuzów i Włochów. Wróg jednak chcąc uniemożliwić społeczeństwom podbitych państw ponowne wybicie się na niepodległość stara się wykorzystać istniejące między nimi różnice narodowe, językowe, wyznaniowe czy choćby tylko odrębności obrządków w ramach jednego wyznania. I tak Austriacy rozpoczęli w okupowanej przez siebie części Rzeczypospolitej nazwanej przez nich Galicją odpolszczanie mieszkających tam Rusinów będących katolikami obrządku unickiego, przez nich nazwanego grecko-katolickim. Mimo że obrządek ten początek bierze z prawosławia w Rzeczypospolitej, który w wyniku Unii Brzeskiej zjednoczył się w 1596 r. z Kościołem Rzymskokatolickim, to w ciągu wieków, szczególnie po Synodzie Zamojskim (1720 r.), został upodobniony do obrządku łacińskiego (rzymskokatolickiego). W cerkwiach zniknęły ikonostasy, pojawiły się ołtarze boczne i organy, tak że uniatyzm różnił się od obrządku łacińskiego tylko tym, że liturgię sprawowano nie po łacinie lecz w języku starocerkiewnosłowiańskim, a księży nie obowiązywał celibat. Z inspiracji władz austriackich zaczęto usuwać z cerkwi organy i przywracać ikonostasy, a liturgię napowrót zbliżano do rytu bizantyjskiego. Te i inne systematyczne podkreślanie przez Austriaków odrębności Rusinów w stosunku do Polaków stworzyło z nich nowoczesny naród ukraiński wrogo nastawiony do polskości i sprawiło, że Galicja Wschodniej stała się swoistym Piemontem Ukrainy. Stamtąd szło odrodzenie narodowe Ukraińców do ich rodaków zamieszkałych za kordonem rosyjskim. Arcykatolicka Austria oczyszczając Kościół Unicki (nazwany przez nią greckokatolickim) z naleciałości łacińskich i polskich miała na celu jedynie depolonizację jego wyznawców, nie była natomiast zainteresowana zerwaniem jego więzi ze Stolicą Apostolską. Podobne zabiegi praktykował rząd carski. Jego celem była jednak nie jedynie depolonizacja unitów żyjących pod jego władzą, ale przygotowanie do zerwania i ich powrót na łono prawosławia, co z kolei miało ułatwić rusyfikację Ukraińców i Białorusinów. Niemieckojęzyczne i lutererańskie mieszczaństwo Gdańska począwszy od Wojny Trzynastoletniej (1453-1466) było wierne Polsce, a podczas Potopu (1655-1658) Gdańsk był jednym z niewielu środowisk, które dochowały wierności Rzeczypospolitej i królowi Janowi Kazimierzowi. W czasie I rozbioru (1772 r.) twardy opór gdańszczan sprawił, że mimo utraty Pomorza na rzecz Królestwa Pruskiego, ich miasto zostało eksterytorialną enklawą Rzeczypospolitej aż do jej II rozbioru (1793 r.). Dopiero germanizacyjna polityka królów pruskich, a od 1870 r. cesarzy niemieckich uczyniła z nich Niemców. W ponurym okresie zaborów doszło także do narodzin szowinizmu litewskiego orientacji antypolskiej. Jeszcze w Powstaniu Styczniowym (1863-1864) masowo uczestniczyli chłopi litewscy ze Żmudzi pod dowództwem ks. Antoniego Mackiewicza, śpiewając nawet przetłumaczonego na język litewski „Mazurka Dąbrowskiego” ze zmodyfikowanymi na początku słowami „Jeszcze Polska nie zginęła dopóki Żmudź żyje…”, ale już w latach 80. XIX w. miało się to zmienić. Wtedy to wśród litewskojęzycznej ludności pojawiło się pierwsze pokolenie inteligencji litewskiej wywodzące się z warstwy chłopskiej, co na szerszą skalę umożliwiło zniesienie pańszczyzny, które w zaborze rosyjskim nastąpiło w 1864 r. Inteligencja ta zaczęła obwiniać Polskę o polonizację warstw elitarnych (szlachta, mieszczaństwo) narodu litewskiego oraz że przez unię swoim upadkiem spowodowała niewolę rosyjską także Litwinów. Antagonizm litewsko-polski w początkowej fazie nakładał się na opozycję chłopstwo-szlachta (na Litwie całkowicie spolonizowana). Antypolski szowinizm sprawił, że Polacy i Litwini, niegdyś bratnie narody, po upadku mocarstw zaborczych – w 1918 r. – stworzyli nie jedno lecz dwa, na dodatek wrogie sobie państwa. Stosowanie przez zaborców polityki „Divide et impera” (dziel i rządź) sprawiło, że odrodzona – II Rzeczpospolita – stała się państwem, w którym panowały silne antagonizmy narodowościowe, zwłaszcza polsko-ukraińskie, które szczególnie tragicznie zaowocowały zwłaszcza podczas II wojny światowej (1939-1945).
