Məxzən-ül-əsrar 3 page

Xosrov yenidən sahib olduğu səltənətini qaydaya salmaqla məşğuldur. Hər şey könlünün istədiyi kimi gedir: rəqibi Bəhram ölmüşdür. Vilayət hakimləri ona itaət etmişlər.

Xosrovun təşkil etdiyi eyş-işrət və əyləncə məclislərinin səsi və sədası bütün Mədaini bürümüşdür.

Nəşəli gecələrin birində Barbəd adlı çalğıçısının çalıb-oxuduğu bir qəzəlin təsiriylə Xosrovda Şirinlə birlikdə keçirdiyi xoş günlərin xatirəsi canlanır. Bir tərəfdən şərabın, bir tərəfdən də alovlanmış sevginin coşdurduğu Xosrov qadını Məryəmin otağına gələrək, səmimi bir dillə xanımının ağzını arayır:

− Şirin – deyir, – məndən ötrü taxtı-tacından keçmişdir. Mənə çox yaxşılıqlar etmiş bu qadına mənim kimi sənin də hörmət etməyin münasib olardı. Əgər müsaidə etsən, gəlsin, sarayda bir otaqda yaşasın.

Qısqanc bir qadın hissilə alışan Məryəm Xosrova Qostəntəniyyədəki əhdini xatırladaraq deyir: “Şirin bu saraya gəlsə, mən o dəqiqə İranı tərk edib, Ruma qayıdaram”.

Bu qəzəb qarşısında geri çəkilən padşah məsələni təxirə salaraq xanımını sakitləşdirmək üçün əvvəlki əhdini bir daha təsdiq edir.

Xosrov bir dəfə də sevgilisini görməyə cəhd edir. Şapura tapşırır ki, Şirini gizli bir surətdə saraya gətirsin.

Şapurun bu gedişi psixoloji təhlil baxımından dastanın ən qüvvətli parçalarından birini təşkil edir: darıxmış və qəzəblənmiş Şirin Şapuru vəfasız aşiqinin ünvanına söylədiyi təsirli və hiddətli bir monoloqla qarşılayır. “Onun yolunda tacımı və taxtımı fəda etdimsə də, qadınlıq şərəfimi və mənliyimi fəda etmərəm”, – deyə Şirin gizli yolla saraya getmək təklifini qətiyyətlə rədd edir.

Şirin bir çətinliyi də Şapura bildirir. Deyir ki, qəsrimiz dağlıq, hündür və tənha bir yerdədir. Sürümüz isə buradan iki ağacda (fərsəxdə) yerləşən bir otlaqda otlamağa məcburdur. Əsas yediyimiz süddür. Bu vəziyyətdə belə uzaqdan süd gətirmək çətindir. Bir usta olaydı, çobanların sağdığı südü təzə-təzə sürülərin olduğu yerdən buraya axıtmağı bacaraydı.

Şapur bir mühəndis, memar və heykəltəraş olan Fərhadı Şirinin yanına göndərir. Şirinin şirin dilinə, gül üzünə vurulan sənətkar çox keçmədən arzu olunan işi yerinə yetirir. Qoyunların olduğu yerdən “Qəsri-Şirin”ə qədər daşdan bir arx çəkib mərmər hovuza birləşdirir. Qəsrdəkilər heç bir zəhmət çəkmədən çobanların iki ağaclıqda sağdıqları südü təzə-təzə hovuzlardan götürürlər.

Şirinin təşəkkür və iltifatlarından məmnun qalan Fərhad mükafat olaraq ona verilmiş cəvahiratı gözəlin ayaqları altına atıb eşqdən məst olmuş bir vəziyyətdə “Qəsri-Şirin”dən uzaqlaşır. Bu andan etibarən vurğun olmuş Fərhadın ara-sıra bu tərəflərə gəlib qəsri uzaqdan seyr etdiyini görürlər.

Şirinə vurulan Fərhadın Məcnun kimi sərgərdan olub çöllərə düşməsi xəbəri saraya gedib çatır. Qısqanclığı baş qaldıran Xosrov Fərhadı tapıb yanına gətirmək üçün ətrafa adamlar göndərir. Aşiqi tapıb gətirirlər.

Xosrov ilə Fərhad arasında keçən deyişməni (dialoqu) Nizami fəlsəfi bir tərzdə vermişdir. Eşqdən sərməst olan Fərhadın tac sahibi rəqibinin çaşdırıcı suallarına verdiyi cavablar padşahı mat qoyur. Qızıl vədinə uymayan, mənəvi sorğu-sualda təslim olmayan rəqibini, padşah bu dəfə qeyri-mümkün bir işlə sınaqda məğlub etməyi qərara alır.

Xosrov deyir:

– Deyirlər ki, sən məharətli bir ustasan. Şəhərimizin yolunu kəsən bir dağ var, onu oradan götürə bilərsənmi?

– Bəli, padşah, amma bir şərtlə!..

– Nədir o şərt?..

– Mən dağı yaracağam, sən də Şirindən əl çəkəcəksən!

Aşiqin bu cəsarətinə heyran qalan Xosrov hiddətlə bağırır:

– Söz verirəm!

Fərhad padşahın hüzurundan çıxaraq birbaşa, sonradan “Bisütun” kimi tanınan dağı yarmağa girişir.

Günlər, aylar keçir. Hadisəni Şirinə xəbər verirlər. O, Fərhadı görməyə gəlir. Bu gəliş aşiqə yeni qüvvə və ümid verir. Dağın yarılması işi daha böyük bir ruh yüksəkliyi və həyəcanla davam edir.

Xosrova xəbər gətirirlər: işlər çətinləşir. Çox keçməz dağ yarılar, rəqib qalib gələr.

Hə etməli?!

Xosrov hiyləyə əl atır. Fərhadın yanına adam göndərir. Zahirən xeyirxah görünən bu xain adam Bisütuna gəlir və Fərhaddan:

– Ey qafil, nə edirsən? Kimin üçündür bu cəhd? – deyə soruşur.

– Şirin üçün!

– Hanı Şirin?.. O ölmüşdür!..

Bunu eşidən kimi aşiq canını tapşırır. “Can canana təslim edilir”.[196]

Şirin faciəvi xəbəri eşidir. Cənazə üstünə gəlir. Fərhadı mərasimlə dəfn etdirir (Bu hissə mənzumənin ən təsirli parçasını təşkil edir).

Fərhadın matəmini tutan Şirinə Xosrov bir başsağlığı məktubu göndərir. Eyhamlarla dolu olan bu məktubunda “öldürdüyü aşiqə yas saxlayan” Şirinə təsəlli verərək, “pərvanə yandısa da, şam qaldı” deyir.

Az sonra Məryəm xəstələnərək vəfat edir. Dedi-qoduçular onun Şirin tərəfindən zəhərləndiyini söyləyirlər. Bu ölümə ürəyində sevinən Xosrov, zahirən, adətə uyğun olaraq, bir il yas tutur. Şirin də səadətinin yolundakı əngəlin aradan qalxmasına ürəkdən sevindiyi halda, ehtiyatla davranır: “Qəsri-Şirin”də matəm saxlatdırır. Bir il keçdikdən sonra o da Xosrova bir başsağlığı məktubu göndərir: “Məryəm öldüsə də, İsa qaldı” – deyir.

Şirinin məktubundakı eyhamları öz eyhamlarının cavabı kimi başa düşən Xosrov, Şirinin yanına yağlı dili olan elçilər göndərir. Lakin Şirin naz edir. “Hər şeydən əvvəl nikah və rəsmiyyət” – deyir. Şahın xahişləri gücləndikcə, Şirinin nazı da artır.

Xosrov işin çətinləşdiyini anladıqda, çıxış yolunu hiylədə görür. Laqeydlik üsuluna əl atır.

Aylar keçir. Xosrov İsfahanda yaşayan Şəkər adlı bir gözəlin sorağını alır. Onun yanına gedir. Əslində yüngül bir həyat keçirən bu qadının bütün açıq-saçıqlığına baxmayaraq, ismətini saxlamış bir qız olduğunu bildikdə, sarayına gətirir. Özünə arvad edir.

Bütün bunları bilən Şirin öz qəsrində əzablar içində ümidini üzməyib dözür. Həyatı ah-zar içində keçir. Allaha müraciətlə: “Ədalət qələbə çalmayacaqmı?” – deyə yanıb-yaxılır.

Şəkər Şirinin yerini vermir. Könlün deyil, sadəcə olaraq vücudun meylindən doğan bu ünsiyyət Xosrovu təmin etmir. Bir müddət sonra Xosrov yenidən Şirindən almadığı muradının atəşi ilə yanmağa başlayır. Bu dəfəki həsrət daha dözülməz və daha amansız olur.

Padşah ova getmək bəhanəsilə çölə çıxır, məiyyətindən xeyli aralanır, atını “Qəsri-Şirin”ə doğru sürür. Amma Şirinin əmrinə görə qapıları Xosrovun üzünə açmırlar. Çovğunlu bir qış axşamında qapının arxasında qalan aşiqlə qəsrinin pəncərəsindən baxan məşuq arasında dialoq, izzəti-nəfsinin intiqamını almaq istəyən qadın ilə istəyinə yetməyə can atan kişi israr və inadlarının yüksək poetik ifadəsindən ibarətdir.

Padşahın heç bir etirafı, izahı və xahişi fayda vermir. Şirin heç bir vəchlə tutduğu mövqedən əl çəkmir.

– Məni istəyirsənsə, qanuni istə; kəbin kəsdir, sonra sarayına apar, əks halda get Şəkərinin yanına.

Xosrov yenə qara atının cilovunu çəkib incimiş halda Şirinin qapısından uzaqlaşır.

Son dərəcə mütəəssir olmuş Xosrov hadisəni Şapura açaraq Şirindən şikayət edir.

Şirin də etdiyindən peşman olur və Şapuru axtarmağa başlayır.

Qoca rəssam aşiqləri barışdırmaq və qovuşdurmaq üçün tədbir tökür. Şaha rəsmi olaraq evlənəcəyini Şirinə söz verməyini təklif edir; Şirinə də nikah kəsilməmiş saraya gəlməyə razılaşmağı məsləhət görür.

Nəhayət, sevgililər görüşürlər. Görüşmə səhnəsi sarayda baş verir. Bu səhnəni XII əsrin şairi hər hansı müasir bəstəkar və rejissorun qibtə edə biləcəyi bir ustalıqla təsvir edir:

Məşhur sazəndə Barbədin də daxil olduğu çalğıçılar dəstəsi hissləri coşduran minbir hava çalıb-oxuyur. Artistlərdən biri Xosrovun, o biri Şirinin dilindən öz aralarında aşiqanə bir deyişmə keçirirlər. Bu qarşılıqlı şerləşmənin ən qızğın vaxtında yan otaqdan Şirinin məlahətli səsi eşidilir. Hamı bir anda susur. Xosrov eyni melodiya üstə Şirinə cavab verir. Əvvəlcə iki otaq arasında cərəyan edən bu qarşılıqlı “təğəzzül” Şirinin birdən səhnəyə çıxması ilə daha da güclənir. Sevgililər birlikdə eyni ahəng üzərində oxumağa davam edirlər.

Bu “duet” səhnəsi əsərin ən emosional hissəsinin təşkil edir. Bu vəziyyətdə görüşən “gəncləri”, şair rəsmi surətdə toy edərək evləndirir.

Burada hekayənin məcusi[197] dövrünə aid rəvayəti bitir. Sənət baxımından da əsər burada bitməli idi.

Lakin Nizami dindar bir müsəlmandır. Onun üçün “Xosrov və Şirin” əfsanəsini burada kəsib İslamdan sonrakı rəvayətlərin təsirli hissələrini qələmə almamaq qeyri-mümkündür. Buna görədir ki, şair mənzuməsini Xosrov Pərvizə Məhəmməd peyğəmbərin məktubuna qarşı etdiyi hörmətsizliyin cəzasını çəkdirmədən tamamlamamışdır.

Xosrov Şirinlə evləndikdən və bərabər bir neçə il səltənət sürdükdən sonra taxtı bizanslı Məryəmdən olan oğlu Şiruyəyə tapşıraraq istirahətə çəkilir. Lakin istədiyi istirahətə nail olmur: analığı Şirinə aşiq olan Şiruyə atasını gecə yuxuda ikən yatağında xəncərlə öldürtdürür.

Şirin ud ağacından bir beşik düzəltdirir, qızıla tutdurduğu bu beşiyi qiymətli daşlarla bəzətdirir. Qədim Kəsra adətinə görə, padşahın meyidini bu beşiyə qoyaraq, uşaq kimi yelləyir. Sonra bu tabutu “padşahların” çiyinləri üstündə Xosrov üçün hazırlanmış türbəyə gətirirlər.

Padşahın çalğıçısı Barbəd mizrabını qırır, xanəndəsi Nəkisa qavalını parça-parça edir; vəziri Büzürgümid söyüd kimi titrəyir. Matəm mərasimi böyük bir ah-zar içində hərəkətə gəlir. Başı açıq cariyələr və xidmətçilər arasında Şirin nazlı-nazlı yeriyir. Gözlərindəki sürməsi, yanaqlarındakı ənliyi, dodaqlarının allığı və gərdəninə tökülmüş saçları ilə o, gözəlliyinin cazibəsini daha da artıraraq yeriyir. Başındakı sarı örpəyi və əynindəki al geyimi ilə baxanları bihuş edir. Hər kəs bu halda əri Xosrovun ölümündən Şirinin məmnun qaldığını güman edir; bu görünüş xüsusən Şirinin yeni vurğunu, ata qatili Şiruyəyə ümidlər bəxş edir.

Matəm dəstəsi türbə önündə dayanır. Təzə bir gəlin kimi təravətli olan Şirin cənazə ilə bərabər türbənin içinə daxil olur, arxasınca qapını bağlatdırır. Padşahın cənazəsi üstünə gəlir və fəryad qopararaq əlindəki xəncəri öz köksünə sancır; tökülən isti qanı ilə sevimli ərinin soyuq cəsədini isidir.

Bayırdakılar fəryadı eşidib türbəyə girirlər və “vücudun vücuda, ruhun da ruha” qovuşduğunu görürlər.

Aşiq ilə məşuq bir məzarda dəfn edilir.

Şairə görə, Şirinin bu hərəkəti misilsiz bir fədakarlıq və nadir vəfadarlıq nümunəsidir. Odur ki deyir:

Ke coz Şirin ke dər xak-e doroşt əst,

Kəsi əz bəhr-e kəs xod-ra nə koştəst!

Türkcəsi:

Bu dünyada Şirindən başqa heç bir

Adam başqası üçün ölməmişdir![198]

III

Leyli və Məcnun

Ey nam-e to behtərin sərağaz,

Bi nam-e to name key konəm baz?!

(Ey adı ən yaxşı başlanğıc olan,

Sənin adın olmadan naməni neçə aça bilərəm?! – red.)

Əslində bir ərəb əfsanəsi olsa da, işləndiyi ədəbi forma baxımından, bu mövzunun Azərbaycanla sıx və ənənəvi bir əlaqəsi vardır.

Azərbaycanın qədim hökmdarlarından Şirvan şahı Axsitan bu mövzunun nəzmə alınmasını arzu etmişdir. Azərbaycanın böyük şairi gəncəli Nizami bu arzuya əsasən onu ilk dəfə farsca işləyərək nəzmə çəkmişdir. Sonralar, Nizaminin bu əsərinə farsca və türkcə yazılan bənzətmələr arasında özünəməxsusluğu və dəyəri etibarilə, türk ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi, həmçinin azəri şerinin dahi ustadı Füzulinin yazdığı “Leyli və Məcnun” poeması müstəsna bir yer tutmaqdadır.

Nəhayət, Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin (Hacıbəyovun – red.) sayəsində bu mövzuya musiqi yazılaraq opera yaradılmış və Azərbaycan səhnəsinin repertuarında “həmişəbaharlığını” itirməyən əsərlərdən olmaqla, bu klassik mövzunun geniş xalq kütlələri tərəfindən də mənimsənilməsinə və böyük bir şöhrət qazanmasına səbəb olmuşdur.

“Leyli və Məcnun” operası təkcə Azərbaycan səhnəsində qalmayaraq, başqa dillərə, o cümlədən, bu yaxınlarda ruscaya tərcümə edilmişdir.

Hicri 584-cü il rəcəb ayının sonunda[199] (miladi 1188-ci il sentyabr ayının sonunda) 4613 beytdə Nizaminin qələmə aldığı bu eşq dastanının qısa məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:

Ərəbistanda, Amiri qəbiləsinin şeyxinin övladı olmurdu. Bir çox yalvarış və dualardan sonra Tanrı ona bir oğul bəxş edir.

Gözəlliyi ilə qonşu qəbilələr arasında da məşhur olan bu uşağa Qeys adı verirlər. Qeysi böyük bir qayğı ilə bəsləyirlər. Onun yaxşı tərbiyə alması üçün heç bir maddi və mənəvi şəraiti əsirgəmirlər. Yaşı ona çatdıqda Qeysi bir məktəbə verirlər.

Məktəbdə müxtəlif qəbilələrdən oğlanlı-qızlı çoxlu şagirdlər vardır. Bunlar arasında Amirilərə qonşu olan qəbiləyə mənsub gözəl bir qız var – Leyli. Qeys ilə Leylidə qarşılıqlı bir meyl oyanır. Getdikcə güclənən bu meyl əvvəlcə səmimi bir dostluğa, sonra da alovlu sevgiyə çevrilir. Günü-gündən artan bu sevgi, çox keçmədən, qarşısıalınmaz bir eşq şəklini alır.

Uşaqların bu qarşılıqlı vurğunluğu yoldaşlarının diqqətini çəkərək, söz-söhbət mövzusuna çevrilir; nəticədə gənclərin adları dillərə düşür.

Yoldaşları Qeysə, Leyliyə vurğunluğu üzündən göstərdiyi qəribəliklərlə əlaqədar olaraq, “Məcnun” – deyə müraciət edirlər. Bu ləqəb ağızdan-ağıza keçərək, Qeys adını tamamilə unutdurur.

Artıq haqqında danışılan Qeys ilə Leyli deyil, Məcnun ilə Leylidir.

Leylinin ailəsi məsələni bilən kimi qızlarını məktəbə getməyə qoymur. Leyli evə bağlanmış, artıq Məcnun ilə görüşə bilmir. Lakin Məcnun sevgilisinin ayrılığına tab gətirmir. Hər gün Leylinin yaşadığı məhəlləyə gedərək, uzaqdan da olsa onu görməyə və “kuyi-yardan buy” almağa çalışır.

Övladının bu halını görən Amiri şeyxi qəbilənin ağsaqqallarından bir neçəsini də götürüb, Leylinin atasının yanına gedir, onun qızını öz oğlu üçün istəyir. Amma “yox” cavabı alır. Ona: “oğlun məcnundur, biz yeganə qızımızı dəli kimi ad çıxarmış birisinə necə rəva görüb verə bilərik?” – deyirlər. Məcnunun atası ümidsiz halda Leyligilin evindən geri qayıdır.

Bu mənfi cavab Qeysin “məcnun”luğunu daha da artırır. Məcnun xəstələnir. Atası onu Həccə aparır, Kəbəyə üz tutub oğlu üçün şəfa və səadət diləyir. Lakin zəhməti hədər gedir. Eşq dərdi əlac götürmür.

Məcnun özündən keçmiş bir halda hər gün Leylinin məhəlləsinə gedir, saatlarla gözləyir, sevgilisini görmək üçün fürsət axtarır. Leylinin adına qəzəllər qoşaraq təsirli bir səslə oxuyur. Bu qəzəllər ağızdan-ağıza dolaşaraq qəbilələr arasında yayılır.

Leylinin yaşadığı məhəllənin əhalisi “Məcnun”un bu halından təngə gəlir. Onlar öz heysiyyətlərini təhqir olunmuş hesab edirlər: dəlinin biri onların qəbiləsindən olan qızın məsum adını dilə-dişə salmış, mahnılara mövzu etmişdir. Qəbilə cavanlarının bir neçəsi bu “dəlinin şərini dəf etmək” qərarına gəlirlər. Amiri şeyxinə xəbər göndərirlər ki, Məcnunun ayağını məhəlləmizdən kəs, yoxsa onu öldürəcəyik.

Şeyx oğluna öyüd verir. Amma öyüdlə qarşısı alınacaq halda deyil. Hər halda fəlakətin önünü almaq üçün – Məcnunun Leylinin yaşadığı səmtə getməməsi üçün tədbirlər görülür.

Bu dəfə Leyli Qeysi görməyə və axtarmağa cəhd edir. Məhəllə qızları ilə bərabər bir xurmalığa çıxır. Burada uzaqdan-uzağa olsa da, Leyli də Məcnun kimi ayrılıq dərdi ilə ah-fəğana başlayır.

Bu zaman İbn Salam adlı bağdadlı bir tacir Leyliyə elçi gəlir. Valideynləri “hə” desələr də, toy üçün möhlət istəyirlər. Qızlarının səhhəti bunu tələb edir. Bu xəbər Məcnunun dərdini daha da artırır.

Nofəl adlı igid bir sərkərdə Məcnunla dostlaşır. Ona təsəlli verir. “Leylini necə olursa-olsun sənə alacağam”, – deyir. Nofəl qoşun toplayıb Leylinin qəbiləsinə hücum edir. Leylini Məcnun üçün istəyir. Rədd cavabı aldıqda hərbə başlayır. Döyüş çətin bir nöqtəyə çatır. Leylinin qəbiləsi güclü müqavimət göstərir. Vəziyyəti belə görən Nofəl barışığa əl atmalı olur, “biz sizdən qızı könül xoşluğu ilə istəməyə gəldik, qan tökməklə yox” – deyə sülh təklif edir. “Bal vermirsiniz, barı sirkə də verməyin”, – deyir. Nofəl əsgərləri ilə geri çəkilir. Bu vəziyyəti görən Məcnun Nofəli tənələyir: “Sən mənə Leylini alacaqdın, onun məhəlləsinə getmək imkanını da aradan qaldırdın. Əhdini beləmi yerinə yetirdin?” – deyir.

Nofəl dostuna təsəlli verir: “Bu, vaxt qazanmaq üçün bir fənd idi” – deyir. “Sözümü yerinə yetirib qızı mütləq sənə alacağam” – deyə Məcnuna yenidən ümid verir. Bu dəfə Nofəl “Mədinədən Bağdada” qədər adamlar göndərir, daha böyük bir qüvvə toplayır. Yenidən Leylinin qəbiləsinin üstünə gəlir. Qanlı bir vuruş başlayır.

Date: 2015-12-17; view: 399