Pulsun Ğəlatilərə məktubu.

Bu məktubu Puls 6 fəsildə tənzim edib Ğəlati bцlgəsindən olan kilsəyə gцndərmiş və onda imanı ədalətin şərti bilmişdir.

10. Pulsun Əfisusyana olan məktubu:

Puls bu məktubu 6 fəsildə Əfisus şəhərinin kilsəsinə xitabən yazmış və orada camaatın əxlaqi vəzifələrini xatırlatmışdır.

11. Pulsun Filiplərə məktubu:

Bu məktub 4 fəsildə tənzim olunmuş və Filipp şəhərinin kilsələrinə gцndərilmişdir. Puls bu məktubda o şəhərin məsihi əhalisi ьзьn dua etmiş və onların hədiyyələri qarşısında təşəkkьr etməklə onların qurtuluşunu, nicatını mьjdə vermişdir.

12. Pulsun Kulsiyana məktubu:

Puls bu məktubu 4 fəsildə tənzim edərək Kulsiyə şəhərinin kilsəsinə xitabən yazmışdır və orada Məsihə əqidəli qalmaq dцvrьndə yeni həyatı xatırlamış və sabiq şəriətə (xьtnə kimi) tabe olmağı зəkindirmişdi.

13. Pulsun Tesalunikilərə məktubu:

Bu məktub Tesaluniki şəhərinin camaatına xitabən yazılmış və 5 fəsildə tənzim olunmuşdur. Burada Puls tərəfindən Tesaluniki əhalisinin imanı və bu dinə gцzəl rəğbətləri onun tərəfindən tə’rifəlayiq hesab edilmişdir.

14. Pulsun Tesalunikilərə ikinci məktubu:

Bu məktub 3 fəsildə tənzim olunmuş və həzrət İsanın yenidən qayıdışı şərtləri ətrafında bə’zi mətləbləri işıqlandırmışdır.

15. Pulsun Timutalbusa birinci məktubu:

Timutalbus Pulsun şagirdlərindən biridir ki, onu Əfisus şəhərinin kilsələrinin başзısı tə’yin etmişdir. Altı fəsildən ibarət olan bu məktubda Puls Timutalbus və onun şagirdlərinin vəzifələrini, eləcə də kilsə başзısının xьsusiyyətlərini bəyan etmişdir.

16. Pulsun Timutalbusa ikinci məktubu:

Dцrd fəsildən ibarət olan bu məktubda Puls Timutalbusa başqa tцvsiyələr və sifarişlər etmişdir.

17. Pulsun Teytəsə məktubu:

Ьз fəsildən ibarət olan bu məktub kilsənin təbliğ işləri ilə əlaqədar Teytəsə olunan sifarişləri və tцvsiyələri əhatə edir. Puls Teytəsi Kərid şəhərində цz nьmayəndəsi tə’yin etmişdi.

18. Pulsun Felimuna məktubu:

Bu Felimuna yazılan qısa bir məktubdur ki, onda qaзmış qulun - qaзdıqdan sonra Pulsun əli ilə iman gətirən qulamın qəbul edilməsini istəyir.

19. Pulsun İbranilərə məktubu:

Bu məktub 10 fəsildən ibarətdir və yəhudi irqindən olan məsihilərə xitab olunur (İbranilərə). Bu məktubda Puls yeni dinin (məsihi dinin) yəhudi dini ilə olan əlaqəsini bəyan edən bəhsləri, məsihiyyətin ьstьnlьyьnь bəyan etmişdir.

20. Yə’qubun məktubu:

Bu məktub İsanın qardaşı və 44-cь miladi ilində Yerusəlim kilsəsinin rəhbərliyini цhdəsinə alan Yə’qubun vasitəsi ilə 5 fəsildə və Bəni-İsrailin 12 tayfasına xitabən yazılmışdır. Bu məktubda onlara bə’zi ictimai-əxlaqi vəzifələr də xatırladılır.

21. Petrosun birinci məktubu:

Petros İsanın rəsulu və elзisi ьnvanı ilə bu məktubu 5 fəsildə, o dцvrdə yaşayan bьtьn məsihilərə xitabən yazmış və onları Allahın seзdiyi qцvm adlandıraraq, Allah dini yolunda зəkdikləri zəhmətləri qiymətləndirərək onlara toxtaqlıq verir.

22. Petrosun ikinci məktubu:

Petros bu məktubu 3 fəsildə tənzim etmişdir. Bu məktub bьtьn məsihilərə mьraciətdir və onda yalanзı mьəllimlər və peyğəmbərlərlə əlaqədar xəbərdarlıq edilir və eləcə də onda İsanın qayıdacağı mьjdəsi verilir.

23. Yuhənnanın birinci məktubu:

Bu məktub 5 fəsildən ibarətdir və bьtьn məsihilərə xitabən yazılmışdır. Onda bə’zi yanlış inanclar xatırladılır.

24. Yuhənnanın ikinci məktubu:

Bu məktub 1 fəsildən ibarətdir və bir məsihi qadına xitabən yazılmış, onda məhəbbətin həqiqəti izah edilmişdir.

25. Yuhənnanın ьзьncь məktubu:

Bu məktub da 1 fəsildən ibarətdir və kilsənin idarə olunmasında mьəyyən problemlərlə qarşılaşan kilsə başзılarından birinə xitabən yazılmışdır.

26. Yəhudanın məktubu:

Bu məktub İsanın Yəhuda adlı digər bir qardaşının vasitəsi ilə 1 fəsildə yazılmış və orada camaat onun vasitəsilə imana də’vət olunmuşdur.

27. Yuhənnanın kəramətləri:

Bu kitab Yuhənnanın dilindən gələcəkdə baş verəcək xəbərlərə şamildir və 22 fəsildən ibarətdir.

* * *

Qeyd olunanlar məsihilərin nəzərində mц’təbər sayılan kitablar, mətnlər və mьqəddəs risalələrdən ibarətdir. Bunlar məsihi dininin araşdırılmasında istifadə oluna bilər. Lakin məsihi aləminin bir зox kitab və risalələri də vardır ki, onlardan bəziləri həvarilərin və rəsulların həyatı ilə əlaqədar olan əməllər kitabı, bir qurupu Bornabaya mənsub edilən risalələr və Petros, Əbinunilər, Misirlilər və s. adlarla məşhur olan bir neзə İncildən ibarətdir; bunlar miladın beşinci əsrində kilsə tərəfindən qadağan edilmiş qeyri-mц’təbər kitablar kimi təqdim edilir. Bu mьqəddəs mətnlərin ən məşhuru və mьhьmь Bornaba İncilidir.

Цzь həvarilərdən olan Bornabanın beş İncili var idi və bu İncil beşinci əsrdən əvvəllərə qədər istifadə olunurdu.

17-ci əsrdə İtaliyada bu İncilin bir nьsxəsi italyan dilində kəşf olunub və onun ingiliscə tərcьməsi 1907-ci ildə ingilis ər-arvad tərəfindən və ərəbcə tərcьməsi isə 1908-ci ildə misirli bir məsihi tərəfindən Qahirədə зap olunmuşdur.

Bu İncilin əqidəvi tə’limləri İslamın əsaslarına зox yaxındır və bir зox hallarda aşkar şəkildə İslam Peyğəmbəri (s) mьjdə verilmişdir. Hətta bir neзə dəfə İslamın tцvhid və nьbьvvət barəsində yə’ni, «La ilahə illəllah və Mьhəmmədən Rəsuləllah» kəlmələri onda qeyd olunmuşdur.

Bornabanın əsil İncil olmasını isbat etmək зox зətindir. Bundan əlavə, məsihi rahiblərinin və alimlərinin nəzərində mц’təbər sayılmadığından, məsihiliyin araşdırılmasında ona istinad oluna bilməz.

SUALLAR

1. Qədim və yeni əhd-peyman arasında olan fərq nədir?

2. Dцrdlьk təşkil edən İncillərin bir-birilə nə kimi fərqləri vardır?

3. Hansı kitabda İsa Allahın oğlu kimi təqdim edilmişdir?

ƏLLİ DЦRDЬNCЬ DƏRS

RAHİBLİK (TƏRKİ DЬNYALIQ)

MЬQƏDDİMƏ

Məsihilik nцqteyi-nəzərində rahiblik tərki-dьnyalıq, ibadət və dini işlərlə məşğul olmaq məqsədi ilə gьndəlik və adi işlərdən əl зəkməkdən ibarətdir. Məsihi rahibliyinin mənşəyini həzrət İsanın tamamilə ruhani həyat seзərək, cəmiyyətdən və maddi həyatdan ayrı bir həyata meyl gцstərməsində axtarmaq lazımdır. Həzrət Məsihin цmrьnьn axırına qədər subay yaşaması, onun da ardınca rəsul Pulsun subay həyat tərzi keзirməsi, subaylıq həyatının rəvac verilməsi,[145] digər tərəfdən isə həzrət Məsihdən «Mənim şagirdlərim ata-anadan, bacı-qardaşdan, arvad-uşaqdan, hətta цz canlarından belə əl зəkməlidir.»[146] sцzlərinin nəql olunması və nəhayət ilahi padşahlığın, yaxud asimani məlakutun təşkil olunması yolunda olan şцvq və rəğbət məsihi tə’limləri arasında belə bir əndişənin yaranmasına səbəb olmuşdur; bu məqsədlə həzrət İsanın ardıcıllarının bir зoxu maddi həyatdan ьz зevirir, bьtьn dьnyəvi asılılıqlardan və məhəbbətlərdən ьz dцndərməklə rahiblik həyat şəraitini seзir, ibadət, zikr, təfəkkьr və bu kimi digər işlər gцrməklə mьqəddəsliyin, təqvanın yьksək dərəcələrinə nail olmaq ьзьn, eləcə də asimani mələkuta xidmət etmək ьзьn ləyaqət tapmağa зalışırlar.

TARİXЗƏSİ

İrfan və sufiliyə meyllər məsihi dininin yaranmasından əvvəl də mцvcud olmuşdur. Bunun ən bariz nьmunəsi “Esiniyun” adlanan yəhudi xirqəsidir ki, xьsusi mьlkiyyəti və sərvət yığmağı inkar edir, зцllərdə və səhralarda yoxsulluq iзərisində yaşayır, ibadət və namaz qılmaqla məşğul olurdular. Bu zahidanə həyat tərzi məsihi aləminə də sirayət etdi və yuxarıda qeyd olunan məsihi ьnsьrləri rahibliyə meyl gцstərməkdə ondan kəskin şəkildə tə’sirləndilər.

Alimlərin əksəriyyəti bu fikirdədirlər ki, məsihi dinindəki rahiblik Antoni (yaxud Antoniyus, 251-356-cı miladi ili) vasitəsi ilə Misirdə başlamışdır. O, 20 yaşında цz var-dцvlətinin hamısını fəqirlərin arasında bцlьşdьrmьş, ucqar nцqtədə yerləşən bir mağaraya gedərək vaxtını ibadət və təfəkkьrlə keзirmişdi. Onun tərkidьnyalıq və mьqəddəslik şцhrəti digər şəxslərin də onun ətrafına yığılmasına və nəticədə ona tabe olaraq, səhralıqlarda yaşamasına, ibadət, zikr, dua ilə məşğul olmalarına səbəb olmuşdu. Antoni ona məftun olan bu ardıcıllara təşkilatзılıq etdi; onlar ьзьn dini həyat qanunları mьəyyənləşdirdi, sadə yaşamaq, maddi və dьnyəvi məhəbbətlərə e’tinasızlıq prinsipini цyrətdi. Beləliklə, məsihi rahiblərindən ilk qurupu vьcuda gəldi. Onlar məsihi alimləri, yaxud məsihi sufiləri adı ilə də tanınmışdılar.

Bu zamandan etibarən rahiblik yeni bir hərəkat və cərəyan kimi məsihi aləmində sьr’ətlə inkişaf etdi; məsihilərdən зoxu bu həyat tərzinə ьz tutdular. Bunun ardınca kьtləvi şəkildə mə’nəvi həyat ьзьn – ruhani rahiblər ьзьn sovməə tikilişi geniş şəkildə yayılmağa başladı.

Antonin цz ardıcılları arasında inzibati qayda-qanunlar bərqərar etməsinə baxmayaraq, onların yaşayışı fərdi xarakter daşıyırdı. Onun yaratdığı hərəkatdan az bir vaxt sonra Paximiyus (290-346-cı miladi) Misirdə yerləşən Tabonda 9 sovməə tikməklə rahibləri qurup şəklində yaşayan bir həyata qaytarmaq istədi. Onun rahiblik ьsul-idarəsi təqva və mьqəddəslik əldə etmək ьзьn mьtəşəkkil bir həyat qurmaq qərarına gəldi. Paximiyusun yaratdığı qayda-qanunlar və sistemdən ibarət olan bu yaşayış tərzi bundan sonra rahiblik qayda-qanunlarına yьksək tə’sir qoydu və daha sonra sцvmiyələrin sayı məsihi ərazilərinin şərq hissələrində sьr’ətlə yayılmağa başladı. Sцvmiyələrdə Paximiyusun qayda-qanunları altında yaşayan rahiblər цz alın təri və zəhmətləri ilə bir tikə зцrək qazana biləcək mьxtəsər işlə məşğul olurdular. Paximiyusdan sonra Bazil (330-379-cu miladi) Qeysəriyyə şəhərinin yepiskopu (hal-hazırda da onun adı şərq ortodoks kilsələrində izzət və ehtiramla yad edilir) sцvmiyə rahiblərinə зox ehtiram gцstərdi və onlar ьзьn mьəyyən qayda-qanunlar nəzərə aldı ki, hələ də ona ortodoks məsihiləri arasında əməl olunur. Bazil зalışırdı ki, rahiblərin kьtləvi şəkildə yaşamaları ьзьn ictimai maraq yaratsın. Buna gцrə də зalışırdı ki, rahiblər işləsin, yaxşı əməllərlə məşğul olsun və həmin halda dua və mьqəddəs kitabı oxuyub, dьnyəvi məsələlərə e’tinasızlığı davam etdirsinlər ki, bu yolla da rahiblik цz ictimai mцvqeyini artırsın. Bazil bu qayda-qanunlarla rahibliyə yeni rцvnəq bəxş edə bildi və onun ictimai mцvqeyini yьksəltdi. Bundan əlavə, onun gцrdьyь tədbirlər sayəsində rahiblərin sцvmiyələri həmin nahiyələrdəki yepiskopların qьdrət və nьfuzu altına keзdi. Məhz bu dцvrlərdə rahiblər Allahın məhəbbətini cəlb etmək, niyyətlərini xalisləşdirmək, ləyaqət və mьqəddəslik əldə etmək ьзьn цz vaxtlarını ictimai xidmətlərə, fəqirlərə, yoxsullara və yetimlərə əl tutmağa sərf edir və цz zəhmətləri ilə əldə etdikləri azacıq ruzi ilə sadə həyat tərzi keзirirdilər. Onlar şərab iзməyi, qeyri-dini kitabları oxumağı da цzlərinə haram etmişdilər.

QƏRBDƏ RAHİBLİK

Rahiblik hərəkatı şərqdə dərin keзmişə malik idi və orada зox sьr’ətlə yayılmağa başlamışdı. Amma qərbdə bu yayım зox зətin və ətalətlə baş verirdi. Rahiblik dьşьncəsini ilk dəfə olaraq, Atanasiyus dцrdьncь əsrin ikinci yarısında İsgəndəriyyədən Romaya sьrgьn olunduğu dцvrlərin birində etmişdir. Amma onun qərbdə зiзəklənməsi altıncı əsrin əvvəllərində Bəndikt Nersiya əhalisindən olan Bəndiktin vasitəsi ilə baş vermişdir (480-550-ci miladi). O, qərb rahibliyinin atası kimi tanınır. Bendikt Bazilin yaratdığı qayda-qanunlara oxşar ayinlər yaratdı və onda Qərbi Avropaya hakim olan şəraiti nəzərə aldı. O, 528-ci ildə Mertaziş ardıcıllarından bir qurupu ilə Montkazinoya kцзdь və orada Bendiktlər firqəsinin əsasını qoydu. O da Bazili firqəsində olduğu kimi, silsilə mərtəbələr əsasında olan hцkumət nцvьnə ьz tutdu ki, onun başında bцyьk rahib, yaxud sцvmiyyənin rəisi dayanırdı. Bu quruluşda bir illik tə’lim dцvrəsindən sonra kцnьllь olan şəxs rahiblik təriqətinə tabe olmaq ьзьn Allahla əhd-peyman bağlamalıdır. Belə bir əhd-peyman heз vaxt pozula bilməzdi. Sцzь gedən şəxs bьtьn var-yoxunu sovməəyə təslim etməli idi. Bendikt sцvmiyyələrindəki rahiblərin gьndəlik proqramları aşağıdakılardan ibarətdir:

Altı-yeddi saat gьndəlik iş, altı-yeddi saat təmərkьz və təfəkkьr, iki saata qədər isə mьtaliə.

Bendiktlərin silsilə mərtəbəsində olan quruluşda 7-ci əsrdə o firqənin tə’sis olunduğu zamandan e’tibarən ən bцyьk rahib silsiləsi olan Kəlani sцvmiyyələrinin rəhbərliyini цz цhdəsinə aldı. Bu silsilə bendiktlərin rahiblik quruluşunda bir sıra islahatlar apardı və bu firqənin ağır qanunlarına qayıtmaq istədi. O, ağır ruhi məşğələləri və zahidliyi mьdafiə edirdi. Kəlaminin islahatları 11-12-ci əsrlərdə 7-ci Qriqoriyevin vasitəsi ilə kilsələrdə зox tə’sir qoydu.

Qərbin məsihi cəmiyyətləri 13-cь əsrdən sonra dərviş və dilənзilik təfəkkьrь əsasında olan digər bir rahiblik firqəsinin formalaşmasının şahidi oldu. Bu firqənin ən mьhьmlərindən biri Fransiskenlər idi ki, onun banisi 1226-cı ildə vəfat etmiş Fransvay Asizi idi. Bu firqənin əsas məramı və tutduğu yol mьtləq fəqirlik idi. Fransisken firqəsinin ardıcılları və ьzvləri цzlərinin azacıq zəhmətləri ilə, yaxud dilənзiliklə цz gьzaranlarını tə’min etməli idi; onlar pul almaq və var-dцvlət sahibi olmaqdan məhrum edilmişdilər. Bu firqələrdən digər biri də Domenikənlərdir. Bu firqə 1221-ci ildə vəfat etmiş Domenikənin vasitəsi ilə tə’sis edilmişdir. Bu firqənin rahibləri dərviş məsləkli və dilənзilik xьsusiyyətində idi; camaatın onlara verdikləri sədəqələrdən başqa gьzaranını tə’min etmək ьзьn artıq bir şey almağa icazəli deyildirlər. Onlar цz vaxtlarını mьtaliə və başqalarına moizə etməklə keзirməli idilər. Buna gцrə də camaat arasında bu firqə vaizlər, rahiblər adı ilə tanındı.

Qeyd etmək lazımdır ki, Domenikənlərin rəqibi kimi tanınan mьhьm bir firqə isə Yezuitlər adlanırdı. Bu firqə İqnatiyus Lyudanın vasitəsi ilə (1495-1556) yaradılmışdır.

İqnatiyusun hədəfi təbliğ ьsullarının islah olunması və həqiqətə də’vətdən ibarət idi. Bu firqənin ardıcılları rahibliyin ьз prinsipindən əlavə yə’ni, yoxsulluq, subaylıq və itaətdən başqa dцrdьncь bir məsələyə də riyaət edirdilər. O da bundan ibarətdir ki, mьqəddəs ata onları hər hansı bir yerə təbliğə gцndərsəydi, qeydsiz-şərtsiz qəbul etməliydilər. Buna əsasən, papaya qeydsiz-şərtsiz itaət etmək Yezuit məramının digər bir prinsipi hesab olunur.

Yezuit firqəsi 16-17-ci əsrlərdə sьr’ətlə inkişaf etdi və Qərbi Avropanın siyasi dəyişikliklərinə yьksək tə’sir qoydu. Hal-hazırda yezuitlər Roma katolikasının tə’limlərinin цn cərgəsində dayanmaqla mədrəsələrin, unversitetlərin, dьnya səviyyəsində keзirilən seminarların mənbə və bəhslərinə nəzarət etməyi цhdəsinə almışdır.

SUALLAR

1. Rahibliyin mənası nədir?

2. Məsihilərin rahibliyə meyl etməsinin səbəbi nədi?

3. Məsihi aləmində rahiblik necə formalaşmışdır?

4. Rahiblik Yepiskopların nьfuz və təsiri altına necə keзdi?

5. Bendiktlər firqəsi necə yaranmışdır?

6. Fransiskənlər və Domenikənlər arasında olan fərqlər nədir?

7. Yezuitlər firqəsi nədir və məsihi aləmində mцvqeyi necədir?

ƏLLİ BEŞİNCİ DƏRS

MƏSİHİ MƏZHƏBLƏRİ (1)

Məsihilik də sair məktəblər və dinlər kimi əqidə prinsipləri, nəzəri məsələlər barəsində olan зıxarışlar, təhlillər və dəyişikliklər nəticəsində, yaxud əməli ьslubların ixtilafı nəticəsində mьxtəlif firqə və məzhəblərə bцlьnmьşdьr. Demək olar ki, heз bir din və məktəb bu din qədər firqələrə bцlьnməmişdir. Зьnki məsihiyyət aləmində dini qayda-qanunlar, əqidə və ixtilaflardan əlavə dil, qəbilə, tayfa amilləri, coğrafi və siyasi xьsusiyyətlər də bu prosesin dərinləşməsində mьhьm rol oynamışdır. Bu cərəyanlar arasında ьз məzhəb - ortodoks, katolik və protestan məzhəbləri digərləri ilə mьqayisədə daha artıq əhəmiyyətə malikdir. Onlar əsas etibarilə tarixi və coğrafi cəhətdən, geniş yayılma, ardıcıllarının зoxluğu, məsihiyyət aləmində dini-ictimai və tarixi tə’sir baxımından əhəmiyyət kəsb edirlər. Bu və gələn dərsdə bu ьз məzhəbi araşdıracaq, 28-29-cu dərslərdə isə bu ьз məzhəbə nisbətən daha az əhəmiyyət kəsb edən sair məsihi firqələrindən danışacağıq. İndi isə bu ьз məzhəbin meydana gəlmə səbəblərini araşdırırıq.

MƏSİHİLİKDƏ MƏZHƏB VƏ FİRQƏLƏRİN YARANMA SƏBƏBLƏRİ

Məsihiyyət aləmi ьз dəfə və ьз mьxtəlif amilin nəticəsində bir neзə bцyьk məzhəbə bцlьnmьşdьr:

1. 5-ci əsrdə Зaldisun şurasının bəyaniyyəsi yayıldıqdan sonra şərqi Meditranin Yunan dilli kilsələri Şərqdə olan sair məsihi kilsələri ilə əlaqələrini kəsib onlardan ayrıldılar. Misirin İskəndəriyyə şəhərində mərkəzləşmiş kilsələrin bu qurupu belə bir əqidəni yaymağa başladılar ki, həzrət İsa (ə) ilk mərhələdən sonra yalnız bir kamil və ilahi fitrətə malik olmuşdur; bir-birindən ayrı olan iki təbiət və iki fitrət isə dьzgьn deyildir. (Bunu Зaldisun şurasının bəyaniyyəsi qeyd etmişdir.) Buna gцrə də onlar Зaldisun bəyaniyyəsini qəbul edən sair kilsələrdən ayrıldılar. Bu qurup Qibti məsihiləri (qədim Misir) adı ilə tanınırlar.

Misirdə bir зox məsihi rahiblərinin sцvmiyyələri yeniləşdiyinə gцrə Qibti məsihiləri ьзьn зox mьnasib bir şərait yarandı ki, bu yolla onlar цz nəzəri fikirlərini yaymağa başladılar. Amma tədricən цz ardıcıllarını itirdilər və hal-hazırda Misirdə azılıq təşkil edən bir qurup kimi yaşayırlar.

2. 11-ci əsrdə bir sıra ixtilaflar, o cьmlədən dil, dьşьncə, əməl (adət-ənənə) və eləcə də Bizans imperiyası ilə Roma imperiyasının qarşıdurmasından yaranan siyasi ixtilaflar nəticəsində məsihi dьnyası iki bцyьk dəstəyə bцlьndь. Fələstinin şərqində yerləşən kilsələr (Onlar məsihi aləminin mərkəzi sayılırdı), Bizans, yaxud Yunan kilsələri adı ilə tanınan şərqi ortodoks məzhəbinə, Qərb kilsələri isə latın kilsələri adlanaraq sonradan katolik məzhəbinə зevrildi.

Bu iki məzhəbin əsas ixtilaf amilləri dil məsələsindən ibarət idi ki, bu da nəzər və gцrьşlərin fərqli olması ilə nəticələndi. Bizans kilsələri yunan dilini seзmişdilər. Yunan dili зox zəngin və geniş bir din idi; onda irfani və metafizik tə’birlər ьзьn geniş imkan var idi. Buna gцrə də şərqi məsihilər цz nəzəri ьsullarının kamil bəyanı və təfsirində fəlsəfi nəzəriyyələrə meyl edirdilər. Amma Qərb kilsələri hьquqi və dəqiq bir dil olan latın dilinə meyl etməklə, məsihi imanının sadə və saf şərhinin və dəqiq hьququnun tə’rifinə ьz gətirdilər.[147]

Şərq və Qərb kilsələri arasında ixtilaf yaranmasına səbəb olan və əsas e’tibarilə fəlsəfi yцnə malik olan digər əqidəvi ixtilaf bu iki məktəbin həzrət İsanın ilahiləşdirilməsi barəsində olan fəlsəfi idrakı idi. Şərqi məsihilər əsas nəzərlərini həzrət İsanın hьlul və təcəssьdьnə yцnəldirdilər (yə’ni, Allahın İsanın cismində yerləşməsi və hьlul etməsi) və onu (yə’ni hьlul və təcəssьdь) bəşəriyyətin kamal mərtəbəsinə зatdırılması və Allahın zatı barəsində təfəkkьr etməyin vasitəsi hesab edirdilər. Onların fikrincə, insan ilahi və mьqəddəs bir mərtəbəyə зatmaq ьзьn sə’y gцstərməlidir. Amma Qərb məsihiləri bu yцnə tə’kid edirdilər ki, həzrət İsanın axan qanı insanların gьnahlarının kəffarəsidir. Yə’ni, gьnahkar insan yalnız o Həzrətin цlьmь ilə islah olunub qurtuluşa зıxa bilər.[148]

3. Məsihi dьnyasında məzhəblərə parзalanmanın ьзьncь əsas amili 16-cı əsrdə meydana gələn dini islahatlar hərəkatı idi. Bu hərəkat kilsənin qərb məsihi cəmiyyətlərinə hakim olmasına e’tiraz sayılırdı və qərb cəmiyyətlərinin geriyə qalması və sьquta uğraması birbaşa dinin və dini hakimiyyətin ьzərinə yıxılırdı. Bu da dinə qarşı зox kəskin e’tiraz və tənqidlər dalğasının yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu zaman məsihi alimlərindən bir qurupu dini təfəkkьrьn dirзəldilməsi və dini əqidələrin qəbul olunası bir vəziyyətə salınması ьзьn məsihi tə’limlərinə yenidən baxış etmək fikrinə dьşdьlər; belə bir əqidəni yaymağa başladılar ki, məsihiyyətin tənəzzьlə uğramasının əsas səbəbi məsihi keşişlərinin həzrət İsanın tə’limlərində etdiyi təhriflərdir və əgər bu təhriflər məsihi dinindən kənarlaşdırılsa, bu tə’limlər camaat ьзьn dərk olunası və qəbul olunası bir şəkilə dьşəcəkdir. Başqa sцzlə desək, bu quruplar inanırdılar ki, məsihi dininə edilən bьtьn tənqid və e’tirazlar həqiqətdə məsihi dinini цhdəsinə alan keşişlərin əməllərinin nəticəsidir; həzrət İsanın dini tə’limlərində heз bir зatışmazlıq yoxdur.

Məsihi alimlərindən bu qurupu[149] protestanizm adı ilə məşhurlaşan belə bir hərəkat başladılar. Protestanizm qərb dьnyasında məsihi hakimiyyəti (katolizm) qarşısında yaranan bir hərəkat kimi formalaşdığından, onun əqidələri də katolik əqidələri ilə qarşı-qarşıya durdu. Avropa kilsələrindən bir qurupunun protestanizm hərəkatına qoşulması ilə, bundan цncə hamılıqla katolik olan qərb kilsələri iki hissəyə ayrıldı.

* * *

ORTODOKS (ORTHODOX)

Şərq kilsələrinin məsihiləri qərb kilsələrinin mьqabilində цzlərini ortodoks adlandırırlar. Bu ifada dьzgьn və xalis əqidə mə’nasını daşıyır. Ortodoks kəlməsi dьzgьn və səhih mə’nasında olan «orthos» və əqidə mə’nasına olan «doxa» kəlmələrindən əmələ gəlmişdir.

Ortodoks və katolik məzhəbləri arasında əsas ixtilaflardan biri Ruhul-qudus ilə əlaqədar olan məsələdir. Ortodokslar Ruhul-qudusun tam mə’nada ata Allahdan əmələ gəldiyini deyirlər. Halbuki katoliklərin inancına gцrə, Ruhul-qudus oğul Allahdan da yarana bilər. Bu ixtilaf daha bцyьk bir ixtilafın yaranmasına səbəb olmuşdur ki, bu da ata Allah barəsində yaranan nəzərlə əlaqədardır; bu iki firqə arasında vьcuda gəlmişdir, ortodokslar mьqəddəs atanı mьqəddəs oğuldan ьstьn hesab edərək, onu bьtьn işlərin mənşəyi hesab edirlər. Katoliklər isə mьqəddəs ata ilə mьqəddəs oğulun bərabərliyinə tə’kid edirlər. Buna əsasən mьqəddəs ьзlьk yaxud ьз ьqnum barəsində olan bəhs, eləcə də bu ьзьnьn bir-birilə necə əlaqədə olması (ata, oğul və Ruhul-qudus) bu iki məzhəb arasında digər əsaslı bir ixtilafın yaranmasına səbəb olmuşdur. Demək olar ki, mьqəddəs atanın yerdə qalan iki ьqnumdan ьstьn olmasını təfsir edən ortodoks əqidəsi tцvhidə, ьз ьqnumun bir-birilə bərabər olmasına tə’kid edən katoliklərdən daha yaxındır; bunlar ьзlьklə yanaşı vəhdətə də inanırlar.

Bu iki məzhəb arasında yaranan mьhьm ixtilaflardan biri də kilsə və kilsə məqamlarının gьnahsızlığı barəsində idi. Katoliklər papanın və kilsənin ruhani məqamlarının ismətinə, gьnahsızlığına e’tiqad bəslədikləri və onları xətadan uzaq bildikləri halda, ortodokslar papa və kilsə məqamlarının gьnahsız olduğunu rədd etməklə yanaşı, həqiqətdə məsihi mц’minlərinin ьmumi məcmuəsində kьlli halda kilsənin gьnahsızlığına inanmır və kilsəni xətadan uzaq hesab etmirlər.

Dini qayda-qanunlar və onların necə təşkil olunması barədə bu iki məzhəb arasında fərqlər, ixtilaflar gцzə dəyir. O cьmlədən, ortodoks kilsələri ibadət mərasimlərinin yerli dillərdə icra olunmasını caiz bilir, halbuki katolik kilsələri onun yalnız latın dilində olmasını israr edirlər. Ortodokslar keşişlərin evlənməsini caiz bilirlər, halbuki katoliklər bunu qadağan edib inanırlar ki, keşiş ruhani ata adı ilə dьnyəvi işlərə meyl etməkdən uzaq qalmalı və цzьnь kilsəyə vəqf etməlidir.

Kilsə məqamlarının mərtəbələri ortodoksların nəzərində aşağıdakılardır:

Oskof (yepiskop) yaxud patriyark (xəlifə), keşiş, şəmmas (kilsə xadimi). Amma katolik kilsələrində yeddi rьtbə mцvcuddur: Ali rьtbədən ibarət olan ьз mərhələdə keşiş, şəmmas və şəmmasın mьavini, aşağı dцrd mərtəbədə isə qapıзı, qari, kilsə xadimi, şər və зirkin ruhların qovulmasını цhdəsinə alan şəxs.

Hal-hazırda Şərqi Avropanın ortodoks kilsələrinin əksəriyyəti Balkan hцvzəsində və Rusiyada yerləşir, Qərbi Avropa isə katolik və protestan kilsələri arasında bцlьnmьşdьr.

SUALLAR

1. Məsihi dьnyasında mьxtlif məzhəblərin yaranmasının amilləri nədir?

2. Qibti məsihiləri kimlər idi?

3. 11-ci əsrdə məsihi dьnyasında hansı ixtilaflar bьruzə gəldi?

4. Dini islahat hərəkatı necə yarandı?

5. Ortodoks nə deməkdir?

6. Ortodoks məzhəbinin ən mьhьm əqidələri hansılardır?

ƏLLİ ALTINCI DƏRS

MƏSİHİ MƏZHƏBLƏRİ (2)

Keзən dərsdə Məsihi dьnyasında baş verən parзalanmanın amillərini şərh etdikdən sonra, Ortodoks məzhəbi ilə tanış olduq. Bu dərsdə bu dinin iki bцyьk məzhəbi, yə’ni katolik və protestant məzhəbləri aydınlaşdırılacaqdır.

KATOLİK (CATHOLİC)

Katoliklik məsihi məzhəblərinin ən qədimidir. Əvvəlki dərsdə qeyd olunduğu kimi, ortodoks məzhəbi 11-ci əsrdə, protestantlıq isə 16-cı əsrdə meydana gəlmişdir.

“Katolik” sцzь lьğətdə «hərtərəfli» mə’nasındadır. Katoliklər цz kilsələrini bьtьn kilsələrin əsası və bьnцvrəsi hesab etdiklərinə, yalnız onların kilsələrinin həzrət Məsihin dininin həqiqi nьmayəndəsi olduğuna və İsanın surətinin məsih kilsəsi olduğuna inandıqlarına gцrə, цzlərinə belə bir ad seзmişlər. Katolik kilsələri Petrosi kilsələri də adlanırlar. Зьnki katoliklərin inancına gцrə, onların əsasını qoyan Petros Həvari olmuşdur. Puls Rəsul da bir mьddət o kilsənin rəhbərliyini цhdəsinə almışdır, buna gцrə də ona Rəsuli kilsələri də deyilir.

Katoliklər inanırlar ki, onların əqidələri xalis məsihiyyət ьnvanı ilə tanınır və onların kilsələri sair kilsələr ьзьn bir mehvər, mərkəziyyət təşkil edir. Bu əqidənin formalaşmasında başqa bir məqsəd də Romanın sair məsihi təbliğat mərkəzlərinə nisbətən mərkəz olması idi.

Həzrət İsanın rəsullarının də’vətindən başlayaraq, İskəndəriyyədə, Yerusəlimdə, İntakiyyədə, Konistantinopolda və Romada yaranan beş bцyьk məsihi mərkəzləri arasında Roma kilsəsi imperatorluğun mərkəzində yerləşdiyinə gцrə bu kilsə sair dцrd kilsədən ьstьnlьk qazandı. Hətta Konistantinopol kilsəsi yarandıqdan sonra Roma kilsələrinin ьstьn olmasına daha зox tə’kid olunurdu. Buna gцrə də Roma kilsələrinə bağlı olan və onun nəzarəti altında fəaliyyət gцstərən katolik kilsələri цzlərini sair kilsələr ьзьn mərkəz və mehvər hesab edirdilər.[150]

Roma kilsəsi qələbə зaldıqdan sonra, bu kilsənin bцyьk yepiskopu ehtiram və tə’zim əlaməti olaraq papa зağırıldı; kilsələrlə məsihi ardıcılları arasında baş verən ixtilaflarda mьraciət yeri seзildi və onun rə’yi mьtləq qəbul olunurdu.

Papanın ixtilaf və зəkişmələrin həll edilməsində, xьsusilə 2-4-cь əsrlərdə məsihi dьnyasında baş verən əqidə ixtilaflarının həll olunmasındakı rolu, həmзinin rəsulların e’tiqadnaməsinin yazılması papanın və kilsə aparatının sair kilsələrə nisbətən цz mцvqeyini gьcləndirməsinə səbəb oldu. İmperatorluğun mərkəzi Konstantinopola kцзdьkdən sonra Romada papanın aparatı (hal-hazırdakı İtaliyanın mərkəzi olan Roma) цz iqtidarını məsihiyyət aləminin ruhani mərkəzi ьnvanı ilə daha artıq aşkar etməyə və imperiyanın sair dini mərkəzlərinə qələbə зalmağa nail oldu. O dцvrdən renosans hərəkatına qədər Roma kilsəsi məsihiyyət aləminin bьtьn ictimai işlərinə tam nəzarət edir. Amma renesans dцvrьndən sonra Romanın mərkəzi kilsəsi Vatikanda sadəcə olaraq, katolik məsihilərinin dini-ruhani mərkəzi ьnvanı ilə rolunu ifa etməyə başladı; ьmumiyyətlə ictimai-siyasi işlərə mьdaxilə etməkdən əl зəkdi. Цzьnь sair məsihi məzhəblərindən ayıran katolik məzhəbinin ən mьhьm əqidələrindən bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:

İlahi işlərdə mьqəddəs ata və mьqəddəs oğulun bərabərliyi, papanın və yepiskopların hər nцv gьnahdan uzaq olmaları və kilsənin yeddilik təşkil edən qayda-qanunlarına riaəyət etmək.

PROTESTANT (PROTESTANT)

Keзən dərsdə qeyd olunduğu kimi, kilsənin məsihiyyət aləminin bьtьn ictimai işlərinə hakim kəsildiyi on əsr mьddətində[151] qərb aləmində dini hakimiyyət əleyhinə mьəyyən bir cərəyan başlandı ki, bu proses «renosans» adlandırıldı.

Renosansdan sonra bir зox ideoloji-əqidəvi məktəblər yarandı ki, onların da hər biri də цz nцvbəsində məsihiliyi əvəz etmək fikrində idi. Bu dцvr məsihiyyət aləmində dini təfəkkьrь uzaqlaşdırmaq mərhələsi hesab olunur. Məhz bu prosesdə bə’zi din alimlər arasında belə bir fikir formalaşdı ki, kilsəyə və dini hakimiyyətə irad və tənqidlərin зoxu keşişlərin və kilsə xadimlərinin dьzgьn olmayan əqidə və yanlış əməllərinin nəticəsidir.

Başqa sцzlə desək, həmin alimlər inanırdılar ki, kilsə xadimlərinin məntiqsiz və yaramaz rəftarları, məsihiyyət dini barəsində dьzgьn olmayan təhrif və təfsirləri dini hakimiyyətin on əsrlik qaranlıq tarixini əmələ gətirmişdir. Bu dinin bu cьr e’tiraz və tənqidlərdən xilas olması ьзьn dini adət-ənənələr və əqidələrin məcmusunda yenidən nəzər verilməli, keşiş fikrlərinin məhsulu olan inancları dindən ayırmaq lazımdır ki, xalis məsihi dini hamı ьзьn aşkar olsun. Bu ideoloji cərəyan dini islahatlar adı ilə məşhurlaşdı. Dini islahatlar cərəyanı katolik keşişlərinin kəskin e’tirazları ilə yanaşı başlandığına gцrə protestanizm adlandırıldı. Зьnki protestant «e’tirazзı» mə’nasındadır və “proetst” kцkьndən alınaraq e’tiraz və şikayət mə’nasını daşıyır.

On dцrdьncь əsrin əvvəllərindən katolik təfəkkьrь əleyhinə e’tirazlar və mьxalifətlər başlandı. O cьmlədən, ingiltərəli Can Viklif (1329-1384) 1379-cu ildə aşkar şəkildə kilsə rəhbərliyinin əleyhinə зıxış etdi və bildirdi ki, papanın цzь ьзьn nəzərdə tutduğu qьdrət, şəxsiyyət və e’tibarın din nцqteyi-nəzərindən əsaslı olub-olmaması mə’lum deyildir. O, həmзinin зцrək və şərabın rəbbani gecə mərasimində həzrət İsanın həqiqi ətinə və qanına mц’cьzəli şəkildə зevrilməsinə sual altına apararaq, bu etiqada şьbhə ilə yanaşdı. Ondan sonra зexoslvakiyalı Can Has (1369-1415) kilsənin silsilə rьtbələr əsasında olan təşkilatı əleyhinə, eləcə də kilsə aparatının vəqf olunan bьtьn əmlaka malik olması qarşısında əks mцvqe tutdu və keşişlərin əxlaqı pozğunluqları əleyhinə зox ciddi bir зıxış etdi.

Lakin bu e’tirazların və islahatзılıq hərəkatların ən yьksək mərhələsi 16-cı əsrə qayıdır ki, bu dцvrdə protestantların islahatзı şəxsiyyətlərinin ən məşhuru yə’ni, almaniyalı Martin Luter (1483-1546) цz islahatlar proqramını ətraflı şəkildə təqdim etdi. Цzь də məşhur bir keşiş olan Luter «95 məsələ» adlı mьfəssəl bəyənnaməsində katolik məzhəbinin qayda-qanunları ilə mьxalif olan nəzərlərini yazaraq, Almaniyanın Vitnberk şəhərində yerləşən цz kilsəsində asdı. O, həmin bəyənnamədə bu əqidəyə daha зox tə’kid edirdi ki, mцvcud adət-ənənələrin və əqidələrin зoxu məsihiyyət tarixi dцvrьndə keşişlərin və kilsə xadimlərinin vasitəsi ilə artırılmış və bu dinin haqq yoldan azmasına səbəb olmuşdur. Luter iddia edirdi ki, bu kimi islahatlarla məsihi dinini həqiqi yoluna qaytarmaq olar.

Martin Luterin ən mьhьm nəzəriyyəsini nicat və qurtuluş məsələsi təşkil edirdi. O, inanırdı ki, nicat və qurtuluş ilahi feyz sayəsində iman vasitəsilə hasil olur.

Həqiqi qurtuluşa nail olmaq ьзьn imanlı olmaq lazımdır. İman da dьnyada yaxşı işlər gцrməyi tələb edir. Halbuki katoliklərin nəzərinə gцrə nicat və qurtuluş yolu gьnahların bağışlanmasıdır. Keşişlər ilahi feyz və mərhəmət vasitəsi olduğuna, mц’minlərin dьnya və din işləri onlara həvalə edildiyinə gцrə gьnahkarları e’tiraf və peşimanзılıq izhar etməklə, Allah tərəfindən bağışlaya bilər və onların gьnahları paklana bilər. Bu əqidə nəticəsində katolik kilsələrində e’tiraf, gьnahın bağışlanması və bağışlanma qəbzinin satılması dini bir ayinlər kimi yayılmağa başladı. Amma Martin Luter bu mərasimlə kəskin şəkildə mьxalifət etdi; onun katolik sistemi ilə olan mьbarizələrinin ən yьksək səviyyəsi də məhz həmin məsələ ətrafında idi. Зьnki o, bir tərəfdən keşişlərin gьnahsızlığını, onların Allah ilə bəndələr arasında vasitə olmasını qəbul etmir, digər tərəfdən də qurtuluş yolunu yaxşı əməl gцrməkdə bilirdi. O, yaxşı əməli dьnyanın abadlaşdırıcısı kimi təqdim edirdi.

Bundan əlavə, Luter inanırdı ki, kilsədə təşkil olunan yeddi ayindən yalnız tə’mid qьslь və rəbbani gecə məsihi dinində mцvcud olmuş, yerdə qalan beş ayin isə keşişlər tərəfindən atırılmışdır.

O, «95 məsələ» adlı bəyanatını verdikdən sonra Vatikan tərəfindən mьrtədlikdə mьttəhim olundu və kilsədən uzaqlaşdırıldı. Amma katolik kilsəsi sisteminin əleyhinə olan şiddətli e’tirazlara nəzər yetirməklə (bu Avropanın hər yerində formalaşmışdı) mьrtədlik hцkmь цz əvvəlki tə’sirini gцstərmədi və Avropada protestant hərəkatı sьr’ətlə yayılmağa başladı. Hal-hazırda da İngiltərə, Danimarka, Hollandiya, Almaniya, İsveз, Norveз, Amerika və bu kimi sair yerlərin kilsələri də protestant kilsəsi adlanır.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. ”Katolik” sцzь lьğətdə hansı mənanı daşıyır və nə ьзьn katolik məzhəbi belə adlandırılmışdır?

2. Katolik kilsələri necə inkişaf etmişdir?

3. Katoliklərin ən mьhьm əqidələri hansılardır?

4. Protestantların katoliklərlə olan ən mьhьm ixtilafları hansıdır?

Dini islahat hərəkatını izah edin.

ƏLLİ YEDDİNCİ DƏRS

MƏSİHİ FİRQƏLƏRİ (1)

Keзən iki dərsdə məsihiliyin ən əsas və məşhur məzhəbləri ilə tanış olduq. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bu dindən ayrılmış bir зox firqələr də vardır ki, onlar qeyd olunan məşhur məzhəblərdən ayrılmışlar. Bu və gələn dərsdə həmin firqələri araşdıracağıq. əlavə Diqqət yetirmək lazımdır ki, məsihilikdə başqa firqələr də vardır; irqi, qцvmi və dil mьxtəlifliyi əsasında formalaşmış həmin firqələrdən danışmaq bu kitabın həcminə sığmadığı ьзьn onlar haqda sцhbət aзmırıq.

PROTESTANT FİRQƏLƏRİ

Renosans dцvrьnь əhatə edən mьxtəlif zaman fasilələrində bir зox islahatзı cərəyanlar da formalaşdı ki, onlar məsihi təfəkkьr və rəftarlarında əsaslı dəyişiklik aparmaq barədə mьxtəlif təfsir və təkliflər irəli sьrdьlər. Bu kimi təfsirlərin mьxtəlifliyi protestanizm məzhəbində ayrı-ayrı firqələrin formalaşmasına səbəb oldu. Əlbəttə, bə’zi firqələr də sonradan əsl protestanizm cərəyanından yə’ni, Luterə məxsus olan məzhəbdən ayrılmışdı. Protestant firqələrindən yaranan ən mьhьm firqələr aşağıdakılardan ibarətdir:

1. KALUNİSTLƏR

Kalunistlər fransalı Jan Kalunun tərəfdarlarıdır (1509-1564). Luterin islahatзı hərəkat dцvrь ilə azacıq zaman fasilə olan bu cərəyan İsveзrədə Kalunun islahatзı təfəkkьrьnь əks etdirən «Məsihi dininin əsasları» kitabını yazmaqla başlamışdır; O, Luterin bə’zi fikirləri ilə mьvafiq və bəzilər ilə də mьxalif idi.

Luter kimi Kalun da inanırdı ki, insan gьnaha aludə olur; amma onun əqidəsi bu idi ki, hər bir şəxs цz dini vəzifələrinə əməl etməli, nəfsani inzibatзılığın riayət olunmasına əhəmiyyət verməlidir; insan həmişə цzьnь Allahın hьzurunda gцrəcəyi bir şəkildə yaşamalıdır. Onun nəzərinə gцrə, цz цmrьnь eyş-işrətdə keзirən əyyaş, rəqs etməyi, qumar oynamağı və bu kimi digər işləri təfəkkьrdən, mьqəddəs kitabı oxumaqdan ьstьn sayanlar şeytanın əlində oyuncağa зevrilən şəxslərdir; onlar cəhənnəm əzabına məhkum olanlardır. İffət və təqva kimi şərafətli sifətlərin əsaslı məntiqi vardır və onları nəzərə almamaq olmaz. Buna gцrə də Luterin icazəli hesab etdiyi rahatlıq və sərxoşluğu Kalun dьzgьn saymır, zahidliyi, gьnah və зirkin işlərdən uzaq olmağı qurtuluşun əsası hesab edirdi.

2. ANABA PETİSTLƏR

Anaba petistlər mərkəzi Avropada yaşayan yьksək saylı quruplar idi ki, onlar katoliklərin, Luter və Kalunist dəstələrin mьqabilində qərar tutmuşdu. Onlar qeyd olunan bьtьn bu quruplar tərəfindən tə’qib edilib əzab-əziyyətə mə’ruz qalırdılar. Bu firqənin adı “ikinci dəfə tə’mid qьslь” edənlər mənasını daşıyır. Зьnki bu qurup inanırdı ki, tə’mid qьslь uşaqlar və kiзik yaşlılar ьзьn deyil, həddi-bьluğa зatanlar ьзьndьr və tə’mid qьslьnь onlar yerinə yetirməlidirlər; uşaqlıq зağlarında tə’mid qьslь verilmiş şəxslər həddi-bьluğa зatan zaman yenidən bu qьslь verməlidirlər. Bu firqənin nəzərində tə’mid qьslь mərasimi mehr-məhəbbətin gцstəricisi, məsihiliyə keзməyin nişanəsi və həzrət İsaya vəfalı olmaqdan ibarətdir. Bu qurupların bə’ziləri kəramət və ilham əhli idi; həzrət İsa (ə)-ın yenidən zьhurunun min illiyinə inanırdılar. Bə’ziləri də ictimai şəkildə yaşayan kommunaзılar əqidəsində idilər; var-dцvlətlərindən şərikli şəkildə istifadə edirdilər. Anaba petistləri inanırdılar ki, yalnız tə’mid qьslьnь yerinə yetirən, yaxud həddi-bьluğa зatdığı zaman onu yenidən əncam verən təqvalı və dindar şəxslər kilsə ьzvləri sayıla bilər.

3. NANKONFURMİSTLƏR

Kilsənin islahatзılıq cərgəsində dayanan firqələrdən biri də nankonfurmistlər, yaxud mьvafiq olmayanlar idilər. Bu qurupun inancına gцrə, dцvlətlər əqidə və vicdan azadlığını pozmayınca, onlara qarşı ьsyankarlıq etmək olmaz. Bu firqə məsihi təfəkkьrьndən xaricdə olan əqidələrə qarşı зıxmadıqlarına gцrə, sair məzhəblər tərəfindən kafirlikdə mьttəhim olunmurdular. Onlar “ьзlьk” əqidəsi ilə də mьxalif deyildilər, lakin ictimai-dini işlərdəki təşkilatları rəsmi kilsələrdə mцvcud olan adi təşkilatlarla tamamilə fərqli idi və onlar цz kilsələrini tam mьstəqil hesab edirdilər.

4. PİVERİTENLƏR

Piveritenlər, yaxud “təmizlik sevənlər” ingilis protestantlarından bir qurupudur ki, sair Avropa цlkələrində kalunistlərə qoşulmuşlar. Bu qurup ardıcılları Yelizavetanın dцvrьndə (1558) İngiltərəyə qayıdaraq, Kalun tə’limlərində mцvcud olan zahidlik, təqva və sadə yaşamaq kimi ingilis kilsələrinin Roma təsirlərindən təmizlənməsinə, zahiri mərasim və adət-ənənələrdən uzaq olmağa və eləcə də ilahi kəlmənin moizə və mə’nalarına ьz gətirirdilər.

Onlarla kalunistlər arasında olan fərq bu idi ki, piveritenlər rəsmi kilsədən ayrılmağa inanmırdılar və onların əksəriyyəti keşişlərin silsilə rьtbələrini, yepiskoplar şurasını və kilsə mənsəblərini qəbul edir, bu dəyərlərin qorunması şərtilə islahatı qəbul edirdilər. Əlbəttə, onlardan bir qurupu da həmin rьtbə silsilələri ilə mьvafiq deyildi və keşişlərin bərabərlik prinsipinə inanırdılar. Bu mьxalif qurup İngiltərə dцvlətinin təzyiqləri nəticəsində Hollandiyaya kцзdьlər və orada Batistlər, yaxud “mьstəqillik istəyənlər” adı ilə hələ də davam etməkdə olan bir firqəni yaratdılar.

5. KƏVİKİRLƏR

Bu firqə islahatзılıq ideyalarını irəli sьrən dəstələrin ən ifratзısı hesab olunur. Bu, İngiltərədə formalaşmış Corc Paks (1624-1691) ardıcıllarının ayini idi. Corc Paks iddia edirdi ki, o ilham olunmaq yolu ilə yəqinə зatmışdır. Onun əqidəsinə gцrə, İsanın dini bir sıra kəlami ьsullar və quru e’tiqadlarla İncili qəbul etməkdən ibarət deyil, qəlbə və ruha hopmuş e’tiqaddan ibarətdir; kilsəyə getmək, rəsmi keşişin sцzlərinə qulaq asmaq, adi duaları təkrar etmək yolu ilə həqiqi iman hasil olmur. İman insanın qəlbini və batinini nurlandırmalıdır. Həyat mənbəyi və feyz mənşəyi olan ilahi kəlmə mьqəddəs kitabın səhifələri ilə hьdudlanmır; onun mənşəyi Allahdır və birbaşa mц’min şəxsin batininə daxil olur; Allah, istədiyi şəxslərin qəlbini Цz kəlməsinin məhəlli qərar verir. Paksın əqidəsinə gцrə, ruhaninin, yaxud keşişin olmasına heз bir vəchlə ehtiyac yoxdur. Зьnki, Allah hər kəsi iradə etsə, heз bir vasitə olmadan onunla danışacaq, qadın və kişi olmasından asılı olmayaraq, hər bir şəxs ilahi kəlamı eşidə bilər. Paks inanırdı ki, Allah qarşısında mьti olan e’tiqadlı və mц’min şəxslərin hamısı bir-

Date: 2015-12-11; view: 842