Ey qцvmьm! Bu dьnya həyatı keзici bir şeydir (fanidir), axirət isə əbədi yurddur. 2 page

Əgər Qu’ranı əsas me’yar gцtьrsək, şьbhəsiz, ikinci ehtimal doğrudur. Зьnki Qur’ani-Kərimdə kitabın təhrif edilməsi yəhudi qцvmьnə aid edilir.[51] Başqa bir yerdə isə Qur’an aşkar şəkildə onların Allahın kitabını цz tərəflərindən yazaraq Allaha aid etdikləri bəyan olunur.[52]

Yəhudilər Tцvratı (mьqəddəs kitabın hamısını) ilahi vəhy hesab edirlər. Amma həqiqət bundan ibarətdir ki, tarixi sənədlər əsasında Tцvratın şəhadət sandığında, yaxud Əhd tabutunda saxlanan əsil nьsxəsi Buxtunnəsərin ikinci hьcumunda aradan getmiş və o ikinci dəfə olaraq, Miladdan 457 il qabaq yazılmışdır. Aydındır ki, bu qədər zaman fasiləsi ilə həmin kitabın dьzgьnlьyьnə xatircəmlik tapmaq olmaz. Bundan əlavə, Təsniyə sifrində həzrət Musanın vəfatı nəql olunduğuna gцrə şьbhəsiz ki, bu kitab həzrət Musanın цz kəlamı ola bilməz; məlumdur ki, başqaları tərəfindən yazılmışdır. Bundan daha mьhьm məsələ budur ki, bu kitabda mцvcud olan зoxlu mətləblər Allaha heз vaxt aid edilə bilməz və onları vəhy hesab etmək olmaz; ilahi peyğəmbərlər heз vaxt bu kimi sцzlər deyə bilməzlər. Məsələn, Həzrət Nuhun həddindən artıq məst olmaq əhvalatı; belə ki, məstlik nəticəsində цz цvrətini aзmış və bu işi цzь də hiss etməmişdir[53] Eləcə də həzrət Nuhun kəskin sərxoşluğu, цz iki qızı ilə yaxınlıq etməsi və цz atalarından hamilə olmaları[54] Harun tərəfindən danaya pərəstiş və camaatın da bu pərəstişə də’vət edilməsi[55]

Həzrət Sьleyman və Davuda şirk və azğınlıq nisbəti vermək,[56] Yə’qubun Allahla gьləşərək onu məğlub etməsi.[57]

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Əhdi-ətiq neзə bцlmədən ibarətdir?

2. Cifri peydayiş və Sifri xuruc hansı bəhslərlə əlaqədardır?

3. Əhd tabutu nədir və o hansı talehə malik olub?

Tцvratın təhrif olunmasını gцstərən nьmunələrdən bir neзəsini bəyan edin.

QIRX İKİNCİ DƏRS

TƏLMUD

Tцvratdan sonra yəhudi qцvmьnьn ən mьhьm dini mənbəsi Təlmud kitabıdır. Təlmud kəlməsi tə’lim mə’nasında olub, yəhudilərin şəriət tə’limlərinin geniş şəkildə izahı, Tцvratın təfsiri mənasını daşıyır. Onu bir yerə yığıb tənzim edənlərin inancına gцrə, Musa (ə) beş sifr qalibində gələn yazılı şəriət hцkmlərini gətirməmiş, əksinə, ondan əlavə şifahi olan bir şəriət də yadigar qoymuşdur ki, mьəllimdən şagirdə, nəsildən nəsilə цtьrьlərək uzun zaman dцvrьndə yayılmışdır. Qədim yəhudilər bu şifahi şəriəti vəhy kimi ilə qəbul edərək, onun hцkmlərini ilahi hцkmlər, icra olunmasını isə Tцvrat kimi vacib bilirlər. Bu şifahi şəriətlər Təlmud ьnvanı ilə bir yerə yığılan bəhslərdən ibarətdir.

TƏLMUDUN YAZILMASI

Miladın 69-cu ilində Beytьl-mьqəddəs (Yerusəlim) şəhəri Roma imperatoru Titusun ordusu tərəfindən mьhasirəyə alındı. Bir il sonra yə’ni, 70-ci miladı ilində romalıların ordusu tərəfindən işğal olundu və dağıdılaraq viranəyə зevrildi. Şəhər əhalisi зцllərə və digər yerlərə qaзaraq didərgin dьşdьlər; Sьleyman heykəli adlı məşhur mə’bəd də viran edildi.

Romalılar tərəfindən şəhərin mьhasirəyə alındığı zaman yəhudi kahinlərindən biri (Rəbilər) Mьhəlla ibni Zəkai romalıların mьhasirəsindən qaзıb sahildə yerləşən Yəbnə şəhərinə getdi və orada ibri dilində Midras adlanan bir nцv mədrəsə təşkil etdi. O, qərara almışdı ki, həmin yerdə цz qцvmьnьn ədəbiyyat həyatını həzrət Musa (ə)-ın ayininin ьsullarını və şəriətlərini tənzim edib bir yerə yığmaqla mцhkəmləndirsin. Buna gцrə də цz mədrəsəsi ьзьn mьxtəlif şəhər və məntəqələrdən şagirdlər topladı; mьqəddəs kitabın təfsir olunması, İsrail rəvayətlərinin və hədislərinin toplanıb yığılması ilə məşğul oldu. Mьhəlla alimlərdən ibarət bir şura təşkil etdi və yəhudilərin illik təqvimini və ayların tarixini yazıb qeydə almağa başladı. Daha sonra yəhudi millətinin qayda-qanunlarını yazmağa başladı. Dьnyanın sair цlkələrində olan yəhudilər bu şuranı rəsmi şəkildə qəbul edərək, onun şər’i nəzəriyyələrini - цz dinlərinin qayda-qanunları barədə olan şər’i nəzəriyyələri mц’təbər hesab etdilər. Bundan sonra Patriyark ləqəbi ilə tanınan bu şuranın rəisi romalılar tərəfindən də rəsmi şəkildə tanındı. Patriyarklar miladın 425-ci ilinə qədər yəhud qцvmьnьn dini rəhbərliyini цhdələrinə almışdılar.

Yəbnə şəhərinin mədrəsləri 60 il mьddətində davam etdi; Tцvratın təfsirindən əlavə, Bəni-İsrail qцvmьnьn yazılmamış rəvayətlərinin, xəbərlərinin bir yerə yığılması ilə başlandı ki, nəhayət Roma imperatoru Hadriyanusun qanlı mьharibələri zamanı bu mədrəsələr bağlandı. Burada elmi fəaliyyətlə məşğul olan yəhudi alimləri Xəlil (Cəlilə) şəhərinə getdilər və orada yeni bir mədrəsinin bьnцvrəsini qoydular. Bu mədrəsədə yəhudilərin gцrkəmli alimlərindən bir neзəsi, o cьmlədən Rəbi Mayir, Rəbi Yəhud bu mьddət ərzində mədrəsələrdə yazılan Tцvratın təfsirlərindən, eləcə də Bəni-İsrail qцvmьnьn yazılmamış mətləb və xəbərlərindən istifadə edərək, Mişna (yə’ni, ikinci nьsxə) adı ilə məşhurlaşan bir kitab yazmağa başladılar. Mişna altı fəsildən ibarət olan bir məcmuədir ki, Tцvratın təfsiri ilə əlaqədar dцrd minə qədər dini məsələ, onun tərcьməsi, keзmiş dцvrlərdə olan rəbbani alimlərin əhkam və fətvalarından ibarətdir ki, alimlərin yazdığı şərh, haşiyə və yozumları цzьndə əhatə edir. Təlmudun əsas bцlməsini təşkil edən bu kitab yəhudi qцvmь arasında elə yьksək məqama malikdir ki, hətta Tцvratla eyni səviyyədə dayanır. Mişnanın yazılması 230-cu miladı ilində sona зatdı yə’ni, Tцvratın Ьzeyir (Əcra) vasitəsi ilə yazıldığından 7 əsr sonra.

Mişnanın altı babı aşağıdakı ardıcıllıqladır:

1. Zərain, yaxud əkinзlik məhsulları, toxumlar, dənələrin mizanı; Bu fəsildə əkinзilik, torpaqla əlaqədar olan bьtьn dini qanunlar, eləcə də əkinзlik fəaliyyətlərinin necə tənzim olunması, həmзinin vacib namazlar, dualar və bərəkətlər də bəyan edilmişdir.

2. Məvid, yaxud vaxtlar; Bu fəsil bayramlar, şənbə gьnь və sair mьqəddəs gьnlərlə əlaqədardır; hər bir mьnasibətlə əlaqədar keзirilməli olan mərasim və bayramların necə təşkil olunmasını bəyan edir.

3. Naşin, yaxud qadınlar; Bu fəsil evlənmə, boşanma, ailə mьnasibətlərində xəyanət, həmзinin qadın və kişinin цhdəsində olan hьquq və vəzifələri əhatə edir, bundan əlavə irs, vəsiyyət, nəzr və and kimi mцvzulara da aiddir.

4. Nəziqin, yaxud zərərlər; Bu fəsildə cəza qanunları, şəhər qanunları və cinayət qanunlarından bəhs edilir, eləcə də qisas, hьdud və diyə məsələlərindən danışılır.

5. Qьdaşim, yaxud mьqəddəslər; Bu fəsildə qurbanlıq və eləcə də mə’bədə hədiyyə olunan hədiyyə və nəzirlərlə əlaqədar olan bьtьn hцkmlər, onların təqdim olunma mərasimi, şərtləri və nцvlərindən danışır, nəzr və qurbanlıq e’tiqadının məqamını aşkar edir.

6. Təharut, yaxud təharətlər. Bu fəsil cism, libas, qablar, mənzil avadanlıqlarının paklıq hцkmləri, geyilməli və yeyilməli şeylərdə təharət və nəcasət, haram-halal məsələlərinə aiddir.

Mişnanın malik olduğu əhəmiyyətə diqqət yetirməklə, Bəni-İsrail alimləri onu kamilləşdirib şərh və izah etmişdir. Bu şərh yazıldıqdan sonra Qomara adlı bir kitab yarandı və Qomaranın Mişnaya əlavə edilməsindən sonra Təlmud kitabı meydana gəldi. Qomara, məzmunundakı mьxtəlif iki səbkiyə gцrə Fələstin və Babil mədrəsələrinin alimləri vasitəsi ilə yazıldı. Buna gцrə də Təlmud kitabı iki adla tanınır: Yerusəlim Təlmudu, Babil Təlmudu. Ad qoymada mцvcud olan bu fərq sadəcə olaraq qomaraların təfavьtьnə gцrədir, зьnki hər ikisində Mişna eyni dərəcədədir.

TƏLMUD TƏ’LİMLƏRİNDƏN BƏ’Zİ NЬMUNƏLƏR

Aydın oldu ki, Təlmud yəhud qцvmьnьn pərakəndə, didərgin dьşdьyь dцvrdə, yadellilərin işğalı altında olan bir şəraitdə yazılmışdır. Şьbhəsiz, belə bir şəraitdə sair qцvmlərə qarşı kin-kьdurət, yadlara olan nifrət həddini aşmışdı; xьsusilə bu illər sair millətlər tərəfindən məğlubiyyətə, sərgərdanзılığa dьзar olan bir qцvm ьзьn acı təcrьbə olmuşdur. Digər tərəfdən yəhudilərdə qцvmi ayinlər, sьnnələrin dirзəldilməsi, iqtidar və şan-şцhrətin yenidən artırılması ruhiyyəsi daha da gьclənirdi. Nəhayət ardıcıllar arasında həmrə’ylik və vəhdətin qorunub saxlanılması, ardıcılların dindən зıxmasının qarşısının alınması, sair dinlər və qцvmlər iзərisində itib-batmağın qarşısının alınması meylləri get-gedə artırdı. Təlmud tə’limlərinə nəzər salaraq, yuxarıdakı hər ьз cəhəti aşkar şəkildə mьşahidə etmək olar. İndi isə bu kitabın bə’zi hissələrinə yetirək:

1. Bu minnət yəhudi ruhlarına qoyuldu ki, Allahın bir hissəsi olsunlar. Bu nəfslər Allahın cцvhərindən pцhrələnirdi; necə ki, цvlad atanın zatından və cцvhərindən зıxar.

2. Yəhudi ruhu Allahın yanında yer ьzərində yaşayan sair millətlərin ruh və nəfslərindən daha yьksək məqama malik olub, daha məqbul sayılır. Зьnki bu millətlərin nəfsləri şeytandan ayrılıb, heyvanların və cansızların nəfsləri ilə oxşardır.

3. Qəti qələbənin bayrağı ucaldılan zaman, məsih bьtьn millətlərdən razı olar, amma məsihiləri onların arasından qovar. O zaman İsrail цvladları yьksək var-dцvlət sahiblərinə зevriləcəklər, зьnki millətlərin yeraltı-yerьstь sərvətləri və xəzinələri onların əlinə keзəcək. Bu xəzinələr bцyьk sarayları doldurar; hətta ьз yьz yьk dəvəsi bu xəzinələrin və qapıların aзarlarını daşımaq ьзьn kifayət etməz. O zaman hamı yəhudiliyə iman gətirər, amma bu məsihilərin bu ne’mətdən heз bir payı yoxdur; əksinə onların kцkь yer ьzərindən kəsilər, зьnki onlar şeytan nəslindəndir. Məsiha gələn zaman yəhudi milləti başqa millətlərə hakim olacaqlar.

4. Yəhudilər Allahın nəzərində mələklərdən də sevimlidir. Buna əsasən, əgər bir şəxs bir yəhudiyə sillə vursa, sanki Allahın izzətinə zərbə varid etmiş olur; insanla heyvanın arasında olan dərəcə fərqi yəhudi ilə qeyri-yəhudinin fərqi kimidir. Yəuhidilər bayramlarda itə yemək verə bilər, amma qeyri-yəhudiyə yemək verməməlidir.

5. Seзilmiş qцvm yalnız yəhudilərdir və sair qцvmlər heyvanlar kimidir.

6. Əgər yəhudilər olmasaydı, şьbhəsiz yer ьzьndən bərəkət зəkilərdi; yağış yağmazdı, gьnəş saзmazdı. Deməli israillilər olmadan yer ьzьnьn sair millətləri həyat sьrməyə qadir deyillər.

7. Allah yəhudi kişinin yəhudi qadınla zina etməsini haram etmişdir, lakin əcnəbi qadınlar onlara halaldır.

8. Yəhudilərdən başqalarının mal-dцvlətini oğurlamaq, onlar hiss etmədiyi təqdirdə caizdir. Зьnki başqalarından oğurluq həqiqətdə oğurluq deyil, yəhudilərin цz mallarını цzlərinə qaytarmaq deməkdir.[58]

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Təlmud nədir?

2. Təlmud necə yazılmışdır və neзə hissədən ibarətdir?

Mişnanın neзə fəsli vardır və onların adlarını qeyd edin.

Təlmud tə’liminin nьmunələrindən bir neзəsini bəyan edin.

QIRX ЬЗЬNCЬ DƏRS

YƏHUDİ FİRQƏLƏRİ

Yəhudilər sair xalqlar kimi mьxtəlif firqə və quruplara bцlьnmьşdьr. Yəhudi qцvmь arasında təfriqənin ən ьmdə amili yəhudi dininin şifahi tə’limlərinə (Təlmuda), eləcə də Əhdi-qədimə (Ətiqə) artırılan risalələrə e’tiqad bəsləyib-bəsləməməklə əlaqədardır. Eləcə də axirət aləminə e’tiqad bəsləmək və ya bəsləməmək yəhudilərin firqələrə ayrılmasının digər bir amili hesab olunur.

Bu dərsdə yəhudi firqələrinin ən mьhьmlərini bəyan edəcəyik.

1. FƏRİSYUN

«Fərisyun» kənara зəkilənlər, ayrılanlar mə’nasındadır. Bu ad həmin firqəyə mьxaliflər tərəfindən verilmişdir. Amma bu firqənin ardıcılları цzlərini «Əhbar» yə’ni, rəfiqlər və dostlar, yaxud Rəbbanilər adlandırırlar.

Bu firqənin ardıcılları inanırlar ki, Tцvratın hamısı əzəl gьndən xəlq olunmuş və Musaya nazil olan mьqəddəs lцvhələrdə yazılmışdı. Buna əsasən, həzrət Musanın əsrindən sonra Tцvratın yenidən yazılması həmin yazıların təkrar olunması kimidir. Fərisyunların nəzərinə gцrə, Tцvrat təklikdə mьqəddəs kitabın hamısı deyil, əksinə Təlmud da mьqəddəs kitabın bir hissəsidir. Fərisyunun nəzərincə, yəhudi xaxamları mə’nəvi hakimiyyətə və ismət məqamına sahibdirlər; onların danışıqları Allah tərəfindən ilham olunur. Həmзinin deyirlər ki, hər bir mц’min xaxamların kəlamını şəriət hцkmь kimi qiymətləndirməlidir. Зьnki onların sцzləri Allahın buyuruğudur. Buna əsasən, əgər xaxam sağ əlim sol əlimdirsə desə, yaxud bunun əksinə sцyləsə, onu təsdiq et və onunla mьbahisə etmə.

Fərisyun axirət aləminə, məhşərə, цlьlərin dirilməsinə və qiyamət gьnьnə e’tiqad bəsləyir. Onlar inanırlar ki, цlьb dьnyadan getmiş saleh şəxslər də Məsihanın qiyamı zamanı diriləcəklər ki, o həzrətin xidmətində olsunlar. Fərisyunlar qurbanlıq ayinlərinə inanmırlar və onların əksəriyyəti zцhd və sufilik halında yaşayır, izdivacdan qaзırlar.

Fərisyun İncildə həzrət İsa (ə)-ın ən qatı dьşmənləri kimi təqdim olunaraq, Qeysərin yanında bədbinlik icad edən amil və İsa (ə)-ın dara зəkilməsi ilə nəticələnən bьtьn məkrli planların səbəbkarı hesab olunurlar.

2. SƏDUQİYYUN

Bu firqə həzrət Sьleymanın zamanında bцyьk kahin olan Səduq, yaxud eramızdan əvvəl ьзьncь əsrdə yaşamış həmin adda başqa bir kahinə mənsub edilir. Deyirlər ki, Səduq, Ьzeyiri Allahın oğlu kimi təqdim edən şəxsdir ki, Qur’anda da buna işarə edilir.[59]

Səduqiyyun şifahi tə’limlər olan Təlmuda e’tiqad bəsləmir və inanırlar ki, bu kitab Fərisiyyun alimləri tərəfindən yazılmışdır və mьqəddəs kitab deyildir. Səduqiyyunun Fərisiyyunla olan ixtilaflarından digəri səduqilərin qiyamətə, axirət həyatına, qiyamət gьnьnьn hesab-kitabına, behişt və cəhənnəmə e’tiqad bəsləməməsidir; onlar inanırlar ki, insanlar bьtьn işlərin mьkafat və cəzasını məhz bu dьnyada gцrəcəkdir. Əgər yaxşı iş sahibi olarsa, xeyir və bərəkətlə bu həyatdan mьkafat alır, əgər зirkin işlər gцrərsə, mьsibətlərə, acınacaqlı hallara giriftar olar. Səduqiyyun mələklərin və şeytanın varlığına, ilahi qəza və qədərə, və’də verilən Məsihaya da inanmırlar.

Səduqiyyun ictimai rəftarda da Fərisiyyunla fərqlənirlər. Зьnki Səduqiyyun mьxtəlif millətlər və sair din ardıcılları ilə dostluq rabitələrinin bərqərar edilməsinə inanırlar. Halbuki, Fərisiyyun yəhudilərdən başqasına dьşmən gцzь ilə baxır, hətta sair yəhudi firqələrinin ardıcıllarına da mənfi hisslərlə yanaşırlar.

3. SAMİRİYYUN

Bu yəhudi qurupu Fələstinin şimalında yerləşən Samirə şəhərində məskunlaşmış və hal-hazırda da Nablos şəhərində yaşayırlar. Onlar bu şəhəri mьqəddəs şəhər və Sьleymanın mə’bədinin yeri hesab edir, цz qiblələrini o istiqamətdə qərar verirlər. Samiriyyun Allah-taalanın vəhdətinə, Musanın nьbьvvətinə və axirət aləminə e’tiqad bəsləyirlər. Onlar mьqəddəs kitabın məcmusundan yalnız Tцvrata (beşlik təşkil edən sifrlərə) Yuşenin səhifəsinə, davərlər kitabına inanır, Əhdi-ətiqin qalan hissəsini və Təlmudu rəsmi olaraq qəbul etmirlər. Bu firqə Musadan sonrakı peyğəmbərlərin nьbьvvətini və Yuşeni qəbul etmir, цzlərini Yə’qub цvladlarının varisləri və Tцvratın himayədarları adlandırırlar.

4. İSİNİYYUN

Bu firqə miladdan dцrd əsr qabaq yaranmış, e’tiqad və adət-ən’ənlərində sair yəhudi firqələri ilə əsaslı fərqlərə malikdir. Onların sair yəhudi firqələri ilə olan ixtilaflarından biri də qurbanlığı, hədiyyələri və nəzrləri haram hesab etmələridir; halbuki bu məsələ sair yəhudi firqələrinin ən mьhьm ibadətidir və Lavinyan sifri əsas e’tibarı ilə bu mцvzuya məxsusdur. Amma digər tərəfdən qьsl və paklanmağa зox tə’kid edirlər. Buna gцrə də onlar İsiniyyun adlandırılmışdır; onun mə’nası pakizələr və qьsl edənlər deməkdir.

Bu firqənin ardıcılları bir qцvmьn başqa bir qцvmə ьstьn olması və irqli fərqlərə inanmırlar və bьtьn qцvmlər arasında bərabərliyə qaildilər. Onlar inanırlar ki, insanlar daimi sьlhdə olmalı, zьlm, təcavьzkarlıq və mьharibədən uzaq yaşamalıdır; bu firqənin fərdi və xьsusi mьlkiyyətə də e’tiqadı yoxdur.

5. QURRAVUN, YAXUD ƏNANİYYUN

Bu firqə miladın səkkizinci əsrində Bağdad alimlərindən olan Ənan ibni Davudun vasitəsilə yaradılmışdır. Bu firqənin adı da onun banisinə mənsub edilərək Ənaniyyun adlandırılmışdır. Amma Qurravun adlandırılmalarının səbəbi də yalnız Əhdi-ətiqin əsfarına inanmalarıdır. Qurravun məqra kцkьndəndir ki, yəhudilərin arasında Əhdi-ətiqin əsfarına deyilən “yazılı” mə’nasındadır. Buna əsasən Qurravun, yaxud Ənaniyyun Təlmudun hцkmlərinə, Rəbbanilərin və xaxamların tə’limlərinə, onun mьqəddəs kitab olmasına və şəriət hцkmь daşımasına inanmırlar; yalnız Əhdi-ətiqi mьqəddəs kitab kimi цz əqidə və əməllərinin bьnцvrəsi qərar verirlər.

Bu firqə ardıcılları Fərisiyyunların əksinə olaraq, yəhudi alim və xaxamların sцzlərinə əməl etmirlər və onları mə’sum saymırlar. Buna gцrə də onlar şəriətdə dərk, təhqiq və ictihad qapısını aзıq hesab edirlər. Həmin səbəbə gцrə də зoxlu şəriət hцkmlərində sair yəhudi firqələri ilə ixtilaflıdırlar.

6. QƏBALƏT

Bu firqə Təlmud dьşьncələrinin əsasında, Əflatun, Hindistan fəlsəfəsi və Zərdьşt təfəkkьrьnьn tə’sirindən yaranmışdır. Onlar Təlmuddan təsirlənərək, batini təfsir və tə’villə formalaşmış, məxfi hikmət adı ilə məşhurlaşmış, daha sonra isə Qəbalə adı ilə tanınmışlar. Arami lьğəti olan Qəbalə «qəbul» mə’nasındadır ki, bu da Təlmudun şifahi rəvayətlərinin qəbul edilməsinə işarədir. Bu firqə xaxam Sə’nan ibni Yuşanın vasitəsi ilə yaradılmışdır. Onun ardıcılları inanırdılar ki, o, 13 il Fələstin mağaralarında təklikdə və məxfi şəkildə yaşamış, daha sonra isə kəşf, ilham və işraqla bьtьn yerlər və asimanlar onun ьзьn aşikar olmuşdur.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Fərisiyyun hansı əqidəyə malikdir?

2. Sədiqiyyun kimlərə deyilir?

3. Hansı firqənin Yuşedən sonrakı peyğəmbərlərə əqidəsi yoxdur?

Date: 2015-12-11; view: 603