MƏQSƏDLƏR VƏ YOLLAR 4 page

Buna gцrə də, brahma-samac hinduizmin təkallahlı firqəsi sayılır və onun inancları varlıq aləminin yaradıcısı və qoruyanı, əbədi ulu tanrının ruhi zatının təkliyi əsasında qurulub. Bu firqə şirkin hər bir nцvьnь və зoxallahlığı batil hesab etdiyinə gцrə də hinduizmin şirkin, зoxallahlığın simvolu olan bьtlərə, tanrıların heykəllərinə sitayiş, bьtlərə qurban kəsmək kimi bьtьn ibadət rituallarını qadağan və rədd edir. Bununla yanaşı, xristianlığın əxlaq norması olan “başqaları ilə onlardan цzьnə qarşı gцzlədiyin rəftara uyğun rəftar et” prinsipi bu firqədə mьhьm əxlaq norması kimi xьsusi mцvqeyə malikdir.

Ramnuhan Roy o dцvrdə qərblilər tərəfindən цz mьstəmləkələrində geniş təbliğ edilib yayılan Qərb humanizminin tə’siri altına dьşmьşdьr. Hinduizmin Qərbin ьmumbəşəri dьşьncələrinin hьcumu qarşısında mьdafiə oluna bilməsi ьзьn insan hьquqlarını pozan bьtьn qanun və prinsipləri rədd edərək onlara qarşı зıxdı. Buna gцrə də, dul qadınların цlmьş ərlərinin cəsədi ilə birlikdə yandırılması, azyaşlıların zorla evləndirilməsi və s. qanunları tamamilə qəbuledilməz sayıldı. Ramnuhan Roy eyni halda hinduizmin mьqəddəs kitablarını, yə’ni vedanta və upanişadları qəbul etmişdir. Bu firqə də hinduizm mə’bədlərində olan pərəstiş və dua mərasimlərini əvvəlki səpkidə yerinə yetirir. Firqənin kasta sinfi quruluşunu rədd etməsinə baxmayaraq, brahmanlar yenə də yьksək məqam sahibidirlər və bu firqədə onlara xьsusi hцrmət gцstərilir. Hətta Ramnuhan Royun ardıcıllarından зoxu onun şəklinə pərəstiş edərək hцrmətlə yanaşırlar.

Buna gцrə də, brahma-samac firqəsi İslam, hinduizm, xristianlıq və qərb tərzi-təfəkkьrlərinin, eləcə də onun banisinin şəxsi e’tiqadlarının sintezi nəticəsində formalaşmışdır. Bu ayin 19-cu əsrin ikinci yarısında yenidən parзalanmasına baxmayaraq, hal-hazırda hinduizmin ən mьhьm firqələrindən biri kimi tanınır və Hindistanda зoxsaylı ardıcılları vardır.

2. Arya-samac;Bu firqə də Qərb mədəniyyəti və fikirləri ilə birbaşa qarşılaşdıqda hinduizmi qərblilərin tənqidlərindən qorumaq məqsədi ilə yaranmışdır. Bu firqə əslində hinduizmə mьtərəqqi və humanist imic qazandırmaq, insanlar ьзьn cəlbedici gцrьnəbiləcək bə`zi Qərb ideoloji prinsiplərinə mьqavimət gцstərmək məqsədi ilə yaradılmışdır. Brahma-samacın əksinə olaraq, bu firqə xristianlığın və Qərbin humanizm prinsiplərindən bə’zilərini qəbul etməklə hinduizm dini inanclarında islahatlar aparmışdır.

Brahmanlardan olan “Dayananda Sarasvati” bu firqənin banisidir. O veda, yaxud arya məzhəbinə qayıdışı, zaman keзdikcə xьrafat, qeyri-məntiqi və qeyri-insani şəkilə dьşmьş bьtьn inancların islahını цz ayininin əsasına зevirmişdi. O, vedaların bьt və heykəllərə pərəstişə mənfi yanaşdığına; veda dцvrьndə mə’bədlərdə bьtlərə pərəstiş məsələsinin əsla olmadığına inanmışdır. “Dayananda” bu baxımdan həmin əməllərin əleyhinə зıxmışdır. O, insan hьquqları ilə əlaqədar veda mətnlərində dul qadının diri-diri yandırılması, uşaqların zorla evləndirilməsi barədə heз nə deyilmədiyi mцvqeyində dayanmışdır. Buna gцrə də o, bu gцstərişlər və bu qəbildən olan digər qanunlara qarşı olmuşdur. Vedalar toplusunda kişilərə qarşı qadınlar tərəfindən heз bir həqarət və зatışmazlıq gцrmədiyindən, qadınlara ehtiram, onların şəxsiyyət və məqamına hцrmət qoyulmasını geniş təbliğ etmişdir.

Sarasvati hinduizm ayinində apardığı bu islahatlarla yanaşı digər veda dini ayinlərin və ibadətlərinin ьzərində xьsusi dayanmış, hindusların başqa insanlardan seзilməsində israr etmişdir. Bu baxımdan Sarasvati mьəyyən mə`nada irqзi ayin yaratmağı nəzərdə tutmuş, ariya soyunun ьstьnlьyьnь sьbut etmək istəmişdir. Onun ariya irqi məsələsinə tə’kid etməsi və цz firqəsini arya-samac adlandırması da bu fikirləri təsdiq edir. Bu təfəkkьr və e’tiqad tərzi tez bir zamanda həmin firqə ardıcıllarının Hindistandakı digər din və firqələrin davamзıları, xьsusilə də xristian və mьsəlmanlar arasında kəskin və qanlı-qadalı qarşıdurmalara səbəb oldu.

Arya-samac firqəsinin ardıcıllarının inancına gцrə Hindistan hindus məzhəbli bir цlkədir. Зьnki onun əhalisinin əksəriyyətini hinduslar təşkil edir. Buna gцrə də mьsəlman, xristian və ya qeyri-hindus məzhəb ardıcılları hindus qanunları əsasında yaşamaq istəməsələr bu цlkəni tərk edə bilərlər. Bu ayinin ardıcılları məhz həmin səbəbdən dьnyəvi (qeyri-dini) əsasda qurulan Hindistanın hazırkı Konstitusiyasının əleyhinə зıxış edərək цlkədə hindus qanunlarının (hindu-rac) həyata keзirilməsini tələb edirlər. Onlar indiyə qədər dəfələrlə mьsəlmanların, yaxud xristianların inək kəsmələrindən hindusların başqa dinlərin ardıcıllarına qarşı təhrik olunması ьзьn istifadə edə bilmiş, mьlayim təbiətli, kobud rəftardan qaзan və gьzəşt əhli olan əcdadlarının əksinə olaraq, зox kobud və militarist ruhiyyə ilə qorxu, zorakılıq və mьnaqişə mьhiti yaradırlar.

3. Rama-Krişna firqəsi;Rama-Krişna uzun illər Kali (mə`nası “əsas ana” olan hindus ilahəsi) mə’bədində dini xidmətlə məşğul olmuş Şiva məzhəbinin brahmanlarından olmuşdur. O, bu mьddət ərzində зox bцyьk həvəs və vurğunluqla Şiva məzhəbində Kali ьзьn nəzərdə tutulan xьsusiyyət və sifətlər barəsində diqqətlə araşdırma aparmışdır. Daha sonra Hindistanda mцvcud olan sair din və məktəblərin ideoloji əsaslarını, o cьmlədən caynizm, buddizm və s. araşdırmış, bir mьddət sonra İslamı və xristianlığı da tədqiq etmişdir. O, bu tədqiqatlar dцvrьndə bьtьn dinlərin varlığın mənşəyi və baş mə`bud məsələsində ortaq xьsusiyyətə malik olduğunu gцrmьşdьr. Rama-Krişna sonda зoxluqlarla eyni zamanda mьəyyən mə`nada təkliyə inandı. Yə’ni o, mьxtəlif dinlərin varlıq mənşəyi və əsas xaliq kimi tanıtdıqları bьtьn ad və titullar Kali ilahəsinin mьxtəlif dinlərin ardıcıllarının xьsusi, fərqli forma verərək təqdim etdikləri Kali ilahəsinin зeşidli izahı olmasına inanmışdır. Buna gцrə də, bьtьn dinlər ьslub və yollarının fərqli olmasına baxmayaraq, vahid bir prinsipdə eyni mцvqeyə malikdirlər. Bu baxımdan Krişna nəinki bьtьn dinlərin əsasını qəbul etmiş, ьstəlik bьtlərə pərəstiş olunmasına, зoxallahlılığın qanuniləşdirilməsinə icazə vermişdir. O, bьtьn ayinləri gцrьnən fərqlər, yaxud mьmkьn olan təzadları ilə birgə məqbul saymış və onların qəbul olunmasını цz ardıcıllarına tцvsiyə etmişdir. Bununla belə Krişna Kaliyə зatmağın yeganə yolunun Şiva zahidliyi və ixlas olduğuna, buna gцrə də Şiva məzhəbinin tutduğu yol əsl yol, sair din və firqələrdəki seyri-sьluk yollarının hamısının doğru yoldan kənar зıxma hesab edirdi.

Krişnanın həqiqəti tapmaq ьзьn təqdim etdiyi yol əqli, əqli tapıntıların tərk edilməsi, bьtьn maddi və dьnyəvi buxovlardan xilas olmağa əsaslanır. İnsan bu vasitə ilə həqiqəti bьtьn maddi bağlılıqların və buxovların fцvqьndə цzьnьn pak bir vicdanı ilə gцrə bilər.

Rama-Krişna tə’lim və e’tiqadları bir mьddət sonra onun Svami Vivkanada adlı gənc şagird tərəfindən toplanmışdır. O, tezliklə bu e’tiqadın təbliğ olunması ьзьn sonralar Rama-Krişna adı ilə məşhurlaşan hərəkat yaratmışdır. Bu hərəkat Hindistan cəmiyyətində və Qərbdə зoxsaylı insanların, xьsusilə də Qərbin rəngarəng məktəblərindən, maddi həyatından ьmidsiz və mə’yus olan cavanları bu firqəyə cəlb edə biləcək səviyyədə uğur qazana bilmişdi. Bu gьn Krişna mə`bəd və dərnəklərinin Qərbdə, xьsusilə Amerikada sərgərdan gənclər tərəfindən rəğbətlə qarşılandığını və onların həmin mə’bədlərdə Krişna ayinlərini yerinə yetirdiklərinin şahidiyik.

* * * *

Hindistanda qərb mədəniyyəti ilə təmas və qarşılaşma nəticəsində yaranan firqələri nəzərə almasaq, Qərbin liberal və sekulyarist baxışları daha зox tələbə və ali məktəb təbəqələri arasında dinsizlik, ateist hərəkatlarının formalaşmasına səbəb oldu. Bu hərəkatlar цz sə’ylərini hinduizmin ideoloji əsasları ilə mьbarizəyə yцnəldir, onu xurafat və ata-babaların mцhumatзı fikirləri adlandırmaqla hinduizmin kцkьnь kəsmək istəyirdilər. Amma hər halda, yuxarıda şərh olunan firqələr yeni Hindistanın, onun mədəniyyətinin formalaşmasında mьhьm və məs`uliyyətli rol ifa edə, hinduizmin yanlış və qeyri-məntiqi inanclarında bцyьk dəyişikliklər edə bilmişlər. Belə ki, bugьnkь Hindistan cəmiyyətində nə kasta sinfi quruluşu rəsmi olaraq tanınır, nə də azyaşlıların nigahı, dul qadınların yandırılması və s. kimi ayinlərə icazə verilir. İnkar etmək olmaz ki, izahı qeyd olunan mьxtəlif mə’budların зoxsaylı bьt və heykəllərə sitayişə Hindistanda hələ də rast gəlinir. Bьtьn bu kimi hallar цlkə əhalisinin mьşrikliyə ciddi meylindən xəbər verir.

POLEMİKA VƏ TƏDQİQAT

Bu dərsdə qeyd olunan mьxtəlif firqələrin əsas və e`tiqadlarını araşdıraraq onların hər birini mьqayisə edin.

İYİRMİ ЬЗЬNCЬ DƏRS

SİQH AYİNİ (1)

Siqh ayininin banisi Nanak adlı bir şəxsdir. Nanakın tərcьmeyi-halı və onun bu dini necə yaratması barədə əsas informasiya mənbəyimiz “Canamsakhi” və ya həyat hekayələri adlı kitablar toplusudur. Bu toplu siqhlərin mьqəddəs kitabı olan Qrantdan sonra ən mьhьm və ən mц`təbər mənbədir. Bu sahədəki bitərəf kitablarda daha ətraflı mə`lumat olmadığına gцrə bu mə`lumatların doğruluğuna bir o qədər də əmin olmaq olmaz.

Siqh ayininin əsasının qoyan Nanak 1469-cu ildə Pəncab əyalətinin Talvandi kəndində dьnyaya gəlmişdir. Bu kənd sonralar onun şərəfinə Nanak-ara, yə’ni Nanakın yurdu adlandırılmışdır.

Canamsakhi kitabında qeyd olunur ki, o uşaq yaşlarından fitri iste’dada malik olmaqdan əlavə, həyatın adi, təbii məsələlərinə qarşı laqeyd idi və onlardan uzaq gəzirdi. Onun uşaqlıq dцvrь barədə nəql olunur ki, 7 yaşında ilk dəfə məktəbə gedərkən цz hindus mьəlliminə bьtьn veda kitablarını mьtaliə etmək əvəzinə ilahinin цzьnьn rəhməti sayəsində allahın həqiqi adının həqiqətinin dərk etməsini tцvsiyə etmişdi. Deyilənə gцrə, 9 yaşında ikən brahmanlar mьqəddəs hindus ipini ona verdikləri zaman dua mərasiminin əhəmiyyəti barədə onlara mьəyyən gцstərişlər vermişdi. Onun barəsində nəql olunmuş mьxtəlif hadisələr onun adi gьndəlik həyata nifrət etməsindən sakit, təfəkkьr və şцvq, həyacana qarışmaqla yanaşı olan dini həyata maraq gцstərməsindən xəbər verir. Hətta, dostları və qohumları da onun adi işlər, fiziki fəaliyyətlər, alış-veriş və digər məşğuliyyətlərə nifrətini gцrьb ondan ьmidlərini kəsmiş onu faydasız, əfəl və цz ailəsinə qaxınc hesab edirdilər. Bir dəfə Sultanpur şəhərində yaşayan qaynı ona ləyaqətli bir vəzifə təklif etsə də o, ilk gьnlərdən bu işdən mə`yus olub uzaqlaşmışdır.

Nanakın adi həyata laqeydliyi o həddə зatır ki, nəhayət arvadını və iki цvladını buraxıb meşə və зцllərdə sərgərdan gəzməyə başlayır. Bu dцvrdə o, vaxtının зoxunu təfəkkьr və meditasiya ilə mьşaiyət olunan asketizm ilə keзirmişdir.

Onun barəsində yazırlar: “ - Bir gьn Nanak зayda yuyunduqdan sonra meşəyə baş vurdu və gцrьnməz oldu. Orada yuxu, yaxud aşkarlıq aləmində allahın hьzurunda hazır oldu. Cənnət iзkilərindən bir cam doldurub ona verdilər və o, gцzəl tərzdə bu şərabı qəbul etdi. Sonra allah ona dedi: Mən səninləyəm. Səni və sənin adını qəbul edən hər bir şəxsi xoşbəxt etdim. Qalx ayağa, get və mənim mьqəddəs adımı təkrar et, başqalarına da mənim mьqəddəs adımı zikr etməyi əmr et. Tərkidьnyalıqda mцhkəm ol və həmişə məni xatırla! Ismətli olmağı, cismin təmizliyini, allaha ibadəti və dьnya barədə dьşьnməyi цzьnə peşə et... Mənim adım allahdır, birinci brahmayam, sən də ilahi “quru”san.”

Bu mьracitə cavab olaraq Nanak cabci adlı nəğmə və şe’rlər oxudu. Ardıcılları həmin nəğmələri mьqəddəs kitabın bir hissəsi hesab edir və hər sьbh зağı onu oxuyarlar.

Bu şe’rin məzmunu belədir: “ - Allah birdir və onun adı haqdır. Yaradan qəzəbdən uzaq, qorxmaz, təmiz, qəyyum, bцyьk və mehribandır. Haqq əzəldən mцvcuddur və əbədiyyətə qədər olacaqdır. Ey Nanak! O olub, var və olacaqdır.”

Nanak bundan sonra meşədən зıxdı və sьkut iзində keзirdiyi bir gьndən sonra цzьnьn məşhur cьmləsini belə bəyan etdi: “ - Hindu və mьsəlman yoxdu.” Bu da onun siqh adı ilə məşhurlaşan yeni ayininin yaranışının və təbliğatının başlanğıcı idi.

SİQH AYİNİNİ FORMALAŞDIRAN ZƏMİNLƏR

Mьsəlman sultanların Hindistanı istila etməsindən, mьqəddəs İslam dininin bu цlkədə yayılmasından və mьxtəlif zьmrələrdən olan insanların bu dinə meyl etməsindən sonra hinduslar mьsəlmanlarla qarşıdurma və mьnaqişələrə başladı. Bu qarşıdurma əsas e’tibarı ilə iki yцndə baş verirdi: birincisi, İslamın arqumenti və məntiqi əsaslarının зoxu ilə tanışlığın və bunun nəticəsində цz qədim e’tiqadlarında şəkk və şьbhəyə dьşmьş alim və mьtəfəkkirlər arya-samac kimi təəssьbkeş hindus cərəyanları onların İslam dininə qovuşmaları yolunda başlıca maneə sayıldığına gцrə bu iki ayinin mьtəfəkkirləri (mьsəlman və arya-samac alimləri) arasında ideoloji зəkişmələr qaзılmaz oldu.

İkinci yцnьm isə, əqidə yolunda təəssьbkeş mьsəlman və hindus kьtlərləri arasında baş verən qanlı mьharibə və mьnaqişələr idi. Bu зəkişmə və зarpışmaların nəticəsi ondan ibarət oldu ki, həm hinduizm, həm də İslamla əlaqəsi, tanışlığı olan bə`zi hindus alimləri bьtьn mьnaqişələrə son qoymaq ьзьn bu iki din arasında birlik və inteqrasiya yaratmaq yolunu tutdular. Bu alimlərdən Nandiv, Ravidas və Kəbirin adını qeyd etmək olar. Kəbir daha цnəmli və məhşur olmuşdur. Onda İslam alimlərindən mənimsədiyi tə’limlərin tə’siri altında İslamın əsaslarına maraq oyanmış və bu tə’limlərin bir hissəsini hinduizm dьşьncələri ilə əvəz etmişdir. O, hinduizmdə geniş yayılmış bьtpərəstlik və tanrıların heykəllərinə sitayişi pisləmiş və tovhidə, təkallahlılığa ьz tutmaqla bildirmişdir ki, allah daşda, metalda yaxud başqa bir şeyə sığmaqdan, цz bəndələrinin kitab oxunuşu, rahiblik, зaylarda qьsl etmək, mə’bədlərdə təvaf etmək kimi zahiri işlərdən sevinməkdən ucadır. Allah цz bəndələrindən yalnız niyyətlərini paklaşdırmağı, əxlaq və əqidələrini saflaşdırmalarını istəmişdir. Kimsə sədaqət və məhəbbətlə yeganə olan Allaha pərəstiş etsə, karma qanundakı əzab-əziyyətlərdən xilas və ardıcıl doğumlar dцvri зarxından зıxacaqdır. O, həmзinin hər bir şəxsin nicata зatmaq ьзьn bir mьəllimin yol gцstərməsinə ehtiyacı olması məsələsinin (Pəncabın yerli dialektində buna “quru” deyilir) ьzərində xьsusi dayanırdı. Siqh ayininin rəhbərlərinə də “quru” deyilməsi də buradan başlanır.

Kəbirin e’tiqadları barəsində dərindən dьşьndьkdə onun İslam dininin bir sıra e’tiqad və təfəkkьrlərini, o cьmlədən tovhidi, xalis ibadəti İslamdan gцtьrdьyьnь, sonradan onları hinduizmdəki karma və tənasьx əqidəsi ilə birləşdirdiyini gцrərik. Eyni halda qeyd etmək lazımdır ki, Kəbir həqiqətən hinduizm və İslamın sintezindən ibarət yeni bir ayin yaratmaq fikrində olmamış, şagirdi Nanak onun bu dьşьncələri əsasında belə bir iş gцrmьşdьr. Bir qrup insan mьrid kimi onun ətrafına yığıldıqdan sonra o цz əqidəsini onlara цyrətmiş, mьridləri ilə mьnasibəti mьəllim-şagird mьnasibəti olduğuna gцrə onun ayinini “siqh” – bu Pəncab dialektində şagird deməkdir – adlandırmışlar. Nanakın vəzifəsi “quru” (mьəllim) idi və siqh adı bu baxımdan onun ayininə aid edilir.

NANAKIN TƏBLİĞAT METODU

Quru Nanak başqalarını цz ayininə də’vət etmək barədə ilham gəldikdən sonra vahid allahın təbliği olan missiyasını yerinə yetirmək ьзьn səfərə зıxdı. Onun e`tiqad bəslədiyi allah bьtьn təbəqələrə - istər varlı olsun, istərsə də kasıb - eyni səviyyədə aiddir. Nanak yeganə allahı təbliğ etmək ьзьn ona kimi mьsəlman olan və siqh ayininin ilk ardıcılı sayılan xidmətзisi Mərdananı цzь ilə gцtьrdь. Mərdana зox gцzəl rьbab зalırdı. Nanakın цzь də şair idi və əksər зağırışlarını şe’r və nəğmə şəklində зatdırırdı. O, şe’r oxuyanda Mərdana musiqi ilə mьşayiət edirdi. Bu məsələ Nanakın e’tiqadlarının sadə və səlis formada adi camaata зatmasına və onun e’tiqadlarını зox asanlıqla dərk etmələrinə səbəb oldu.

Quru Nanakın təbliğat fəndlərindən biri də цzьnьn geyim və zahiri bəzəklərində hindusların və mьsəlmanların geyim və bəzəklərini birləşdirərək istifadə etməsi idi. Belə ki, cilitkə geyinər və adətən hindusların зiyinlərinə saldığı və safa adlanan ağ bir parзanı onun ьstьnə цrtər, başına mьsəlman dərvişlər sayağı papaq qoyardı. Boynuna bir sьmьk asar və alnına hindus xalı vurardı.

Quru Nanak bu şəkildə 12 il səfərdə oldu. O, Hindistanın mьxtəlif şəhərlərində цz ayinini təbliğ etməyə зalışır; hər yerə зatırdısa цz şe’rlərini oxuyur və camaata moizə edirdi. Mərdana da rubabda зalmaqla onu mьşaiyət edirdi. Nanak əsasən bu cьmləni xьsusi vurğulayırdı: “ - Mən bu əsrdə insanlara yol gцstərmək ьзьn zьhur etmişəm. Mən bьtьn firqələri inkar edir və yalnız bir olan allaha pərəstiş edirəm. Mənim tanıdığım Allah hər yerdə - asimanlarda və yerdə, hər tərəfdədir.”